«Όταν οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κάνουν ό,τι θέλουν, συνήθως μιμούνται ο ένας τον άλλον» – Eric Hoffer
Τα πειράματα που θα διαβάσετε δεν έχουν εικονικά ηλεκτροσόκ (Το τέρας μέσα μας – *Το πείραμα του Μίλγκραμ). Ούτε βασανίστηκαν ζώα κατά τη διάρκεια τους (Συρμάτινες μητέρες – Η αγάπη στο εργαστήριο) Ούτε είναι τόσο γνωστά όσο εκείνα του Asch (Διαλέξτε τη λάθος γραμμή – **Το πείραμα του Asch).
Advertisment
Όμως μας βοηθάνε να πλησιάσουμε την απάντηση σ’ ένα απ’ τα παλαιότερα ερωτήματα: Έχει ο άνθρωπος ελεύθερη βούληση; Τα πειράματα έκανε ο Τζον Μπάργκ, στο πανεπιστήμιο του Γιέλ, μετά το 2010. Στο πρώτο, τα υποκείμενα (φοιτητές) διέσχιζαν ένα μακρύ διάδρομο για να φτάσουν στο γραφείο του Μπαργκ. Εκεί τους δίνονταν οι παρακάτω προτάσεις:
1. εκείνος ήταν ανήσυχη εκείνη πάντα
2. από Φλόριντα τη πορτοκάλια θερμοκρασία
3. μπάλα την πέτα ρίξε αθόρυβα
4. παπούτσια δώσε αντικατάστησε παλιά τα
5. αυτός παρατηρεί ενίοτε ανθρώπους παρακολουθεί
6. είναι θα ιδρώνω μόνοι αυτοί
7. ουρανός ο ραφή γκρίζος
8. πρέπει τώρα αποσυρθούμε ξεχασιάρης να
9. τώρα μπίνγκο τραγουδάω παίξουμε ας
10. ήλιο θερμοκρασία στον σταφιδιάζουν καρποί
Κάθε φοιτητής έπρεπε να φτιάξει μια ορθή πρόταση, με τέσσερις λέξεις, από κάθε συνονθύλευμα λέξεων 1-10. Δοκιμάστε να το κάνετε κι εσείς.
Advertisment
Για παράδειγμα: Εκείνη ήταν ανήσυχη πάντα
Τα υποκείμενα τέλειωναν κι έφευγαν, χωρίς να συμβεί τίποτα συνταρακτικό. Όμως κατά την αποχώρηση διέσχιζαν τον μακρύ διάδρομο πολύ πιο αργά από πριν. Γιατί συνέβη αυτό; Ανάμεσα στις σκόρπιες λέξεις ο Μπαργκ είχε τοποθετήσει κάποιες που αναφέρονταν (σημειολογικά) στα γηρατειά, όπως Φλόριντα, μπίνγκο, σταφιδιάζουν, αποσυρθούμε.
Προσοχή! Οι φοιτητές ήταν Αμερικάνοι. Η Φλόριντα είναι ένα μέρος των ΗΠΑ όπου οι γέροι αποσύρονται για να παίζουν μπίνγκο και να σταφιδιάζουν κάτω απ’ τον ήλιο. Ο Μπαργκ είχε βάλει, ασυνείδητα, την ιδέα των γηρατειών στο μυαλό των φοιτητών. Και αυτό επηρέαζε τη συμπεριφορά τους. Σας φαίνεται υπερβολικά απλοϊκό το συμπέρασμα; Τότε περιμένετε ν” ακούσετε το δεύτερο -και πιο ολοκληρωμένο- πείραμα.
Σ’ αυτή την περίπτωση υπήρχαν δύο ομάδες, με διαφορετικές ασυνείδητες επιρροές. Στην πρώτη ομάδα, ας την λέμε Ήρεμη Ομάδα, είχαν σκορπιστεί λέξεις όπως, Σεβασμός, διακριτικός, εκτιμώ, υπομονετικά, ευγενής και πολιτισμένος. Στη δεύτερη, ας την λέμε Βιαστική Ομάδα, είχαν σκορπιστεί λέξεις όπως: Επιθετικά, τολμηρός, απότομος, ενοχλώ, διαταράσσω, εισβάλλω, παραβιάζω. Οι υπόλοιπες λέξεις κάθε πρότασης ήταν τέτοιες ώστε οι φοιτητές να μη χρησιμοποιούν ή να μη δίνουν ιδιαίτερη σημασία στις επιλεγμένες λέξεις.
Οι φοιτητές έφτιαχναν τις προτάσεις και μετά πήγαιναν στο διπλανό γραφείο, για να τους πει ο υπεύθυνος του πειράματος τι θα έκαναν στη συνέχεια. Εκεί όμως τον έβρισκαν να φλυαρεί με κάποια συνάδελφο του. Πόση ώρα θα περίμεναν οι φοιτητές μέχρι να διακόψουν; Και τι διαφορά θα υπήρχε ανάμεσα στις δύο ομάδες, την Ήρεμη και τη Βιαστική; Μη βιαστείτε να απαντήσετε.
Όταν ο Μπαργκ ζήτησε απ’ τις πανεπιστημιακές αρχές την άδεια και τους πόρους για το πείραμα, εκείνοι του έθεσαν ένα χρονικό όριο: Θα άφηναν τους φοιτητές-υποκείμενα να περιμένουν μέγιστο δέκα λεπτά. Ο Μπαργκ δέχτηκε, αλλά γέλασε με το άχρηστο όριο.
«Είναι Νευορκέζοι», τους είπε. «Ποιος θα περιμένει δέκα λεπτά να τελειώσει την φλυαρία του ο υπεύθυνος; Θα είμαι ικανοποιημένος αν η διαφορά ανάμεσα στις δύο ομάδες είναι 20 ή 30 δευτερόλεπτα. Το πολύ ένα λεπτό.»
Ο Μπάργκ έπεσε έξω. Πολύ έξω.
Οι Βιαστικοί φοιτητές διέκοπταν σε λίγα λεπτά -με μέγιστο τα πέντε.
Οι Ήρεμοι φοιτητές (σε ποσοστό 82%) ΔΕΝ ΔΙΕΚΟΠΤΑΝ! Περίμεναν, υπομονετικά κι ευγενικά, μέχρι που περνούσαν τα δέκα λεπτά και ο Υπεύθυνος τους ευχαριστούσε που πήραν μέρος στο πείραμα. «Άραγε», αναρωτιόταν ο Μπαργκ, «αν δεν υπήρχε το όριο, πόση ώρα θα περίμεναν;»
Το συμπέρασμα ήταν το εξής: Οι σκόρπιες λέξεις επηρέαζαν ασυνείδητα τους φοιτητές, τους άλλαζαν τη συμπεριφορά. Εκείνοι πίστευαν ότι συμπεριφέρονταν υπομονετικά επειδή το ήθελαν, επειδή αυτός ήταν ο χαρακτήρας τους, επειδή το είχαν αποφασίσει. Όμως αν τους είχαν δοθεί άλλες λέξεις θα αντιδρούσαν διαφορετικά. Πόσο ελεύθερα αποφάσισαν;
Το αναμενόμενο παράδοξο, που το έχουμε δει και στο πείραμα του Asch: Όταν ο Μπαργκ ανακοίνωνε στα υποκείμενα τον πραγματικό στόχο του πειράματος εκείνοι δεν δέχονταν ότι είχαν επηρεαστεί ασυνείδητα. Ισχυρίζονταν ότι έτσι συμπεριφέρονταν πάντα (τι σύμπτωση!)
Μια πιο ακραία εκδοχή αυτού του πειράματος επινόησαν οι ψυχολόγοι Κλοντ Στιλ και Τζόσουα Άρονσον.
Αυτή τη φορά όλοι οι φοιτητές ήταν μαύροι. Τους ζητούσαν να απαντήσουν σε είκοσι ερωτήσεις από το GRE, την τυποποιημένη διαδικασία για εγγραφή σε μεταπτυχιακά τμήματα. Η ασυνείδητη επιρροή ήταν η ακόλουθη: Πριν ξεκινήσουν το τεστ τους ζητούσαν να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο με τα στοιχεία τους: Όνομα, επίθετο, ημερομηνία γέννησης, αριθμός ταυτότητας κλπ
Όμως στους μισούς υπήρχε μια επιπλέον επιλογή: Έπρεπε να γράψουν αν ήταν μαύροι ή λευκοί! Οι μαύροι φοιτητές που ερωτήθηκαν για το χρώμα τους είχαν απόδοση 50% κατώτερη των άλλων. Αρκούσε να τους υπενθυμίσουν ότι ζουν σε μια ρατσιστική κοινωνία, όπου ο μαύρος είναι πάντα σε μειονεκτική θέση, κι αμέσως μειονεκτούσαν.
Αναμενόμενο ήταν και πάλι πως όταν τους αποκάλυπταν τον στόχο του πειράματος οι φοιτητές αρνιούνταν την επιρροή. Έλεγαν ότι δεν αισθάνονταν καλά εκείνη τη μέρα ή ότι δεν ήταν και τόσο έξυπνοι για εκείνο το μεταπτυχιακό. Οτιδήποτε, πίστευαν τα πάντα, αρκεί να μην παραδεχτούν ότι είχαν χειραγωγηθεί, ότι δεν είχαν αποφασίσει ελεύθερα. Σε άλλα πειράματα ασυνείδητης επιρροής, αρκούσε να σκεφτούν τα υποκείμενα πως είναι να είσαι καθηγητής ή χούλιγκαν, πριν ξεκινήσουν το τεστ, για ν’ ανέβει ή να πέσει η απόδοση τους.
Εν κατακλείδι
Θέλουμε να πιστεύουμε ότι αποφασίζουμε ελεύθερα, ότι αποφασίζουμε εμείς, για κάθε μας πράξη. Δεν είναι ακριβώς λάθος αυτή η σκέψη. Το μεγάλο ερώτημα είναι ποιος είμαι ΕΓΩ. Δεν είμαστε μόνο όσα συνειδητοποιούμε. Αν ονομάσουμε Νου, αυτά που συνειδητοποιούμε, τόσο υπάρχει κάτι πολύ μεγαλύτερο που μας ελέγχει. Όχι, δεν αναφέρομαι στον θεό ή στο πεπρωμένο.
Το μεγαλύτερο είναι ο εγκέφαλος μας, ο μέγας ρυθμιστής. Ο εγκέφαλος λειτουργεί ασυνείδητα, σαν σε αυτόματο πιλότο. Επηρεάζεται από αμέτρητες παραμέτρους, εξωτερικές και εσωτερικές, τις οποίες αδυνατεί να επεξεργαστεί ο Νους. Οι αποφάσεις παίρνονται απ’ τον εγκέφαλο, σε ασυνείδητο επίπεδο. Μετά ο Νους αναλαμβάνει να εκλογικεύσει την κάθε αντίδραση.
Γιατί ερωτευτήκαμε τον άνθρωπο που ερωτευτήκαμε;
Γιατί τα υποκείμενα του Μίλγκραμ έφταναν μέχρι την τελευταία γραμμή;
Γιατί αγοράσαμε τα κόκκινα παπούτσια κι όχι τα μπλε;
Γιατί τα υποκείμενα του Ας διάλεγαν τη λάθος γραμμή;
Γιατί δολοφονήσαμε τον Άραβα, τον Ξένο, στην παραλία;
Η απάντηση σε κάθε γιατί είναι μόνο η εκλογίκευση που κάνει ο Νους.
Είμαστε όντα παράλογα, συναισθηματικά, ασυνείδητα. Ένα χαοτικό σύστημα (εγκέφαλος), μέσα σ’ ένα χαοτικό υπερσύστημα (ανθρώπινη κοινωνία), μέσα σ’ ένα χαοτικό μεγασύστημα (κόσμος). Το ξέρω, είναι δύσκολο ν’ αποδεχτείς ότι δεν ελέγχεις τον εαυτό σου. Αυτό σου συμβαίνει γιατί δεν αποδέχεσαι ότι ο Εαυτός σου είναι μέρος μιας πολύ ευρύτερης και πολύ χαοτικής πραγματικότητας.
Εσύ δεν είσαι εσύ. Είσαι πολλά περισσότερα απ’ όσα γνωρίζεις.
Διαλέξτε τη λάθος γραμμή – **Το πείραμα του Asch
Διάβαζα τις προάλλες, σε δημοφιλές μπλοκ, «επιστολή» αναγνώστη, ο οποίος επισήμανε το γεγονός ότι στο δήμο Αριστοτέλη, όπου υπάγεται και η Ιερισσός, οι κάτοικοι ψήφισαν μνημονιακά κόμματα σε ποσοστό 61%, οπότε τώρα δεν έχουν δικαίωμα να διαμαρτύρονται για τα ορυχεία κυανίου. Και ο οικοδεσπότης του μπλοκ συμφωνούσε και υπερθεμάτιζε, λέγοντας ότι όταν ακούει για αντιδράσεις και διαδηλώσεις, πρώτα κοιτάει τι ψήφισαν σε εκείνο το μέρος, για να βγάλει τα συμπεράσματα του.
Αυτή είναι μια παγίδα της δημοκρατίας, όταν νοείται ως δικτατορία της πλειοψηφίας: Εφόσον η πλειονότητα ψήφισε θάνατο, τότε όλοι πρέπει να αποδεχτούν την «απόφαση του λαού» και να μπουν με ησυχία και τάξη στους θαλάμους αερίων. Οι αντιδράσεις είναι αντιδημοκρατικές.
«Μα εγώ», θα πει ένας από το διόλου ευκαταφρόνητο 39%, «ψήφισα ενάντια στην καταστροφή, εγώ δε θέλω να πεθάνω.» «Δεν έχει καμία σημασία η γνώμη σου», του απαντούν, «μειονοτικέ μου αντιρρησία, θα πεθάνεις δημοκρατικά»
Σε μια ιδανική δημοκρατία η κυβέρνηση είναι κυβέρνηση όλων των πολιτών, όχι μόνο εκείνων που την ψήφισαν. Ως τέτοια πρέπει να προασπίζεται τα δικαιώματα όλων: Δεξιών- αριστερών-κεντρώων, άσπρων-μαύρων-κίτρινων, αντρών-γυναικών-ομοφυλόφιλων, χριστιανών-μουσουλμάνων-άθεων. Σε αυτή τη δημοκρατία ακόμα και ο ένας έχει δικαίωμα άποψης και ύπαρξης.
Η «δημοκρατία» που βιώνουμε αυτά τα χρόνια είναι το ακριβώς αντίθετο της ιδανικής. Η κυβέρνηση δεν προασπίζεται ούτε τα δικαιώματα εκείνων που την ψήφισαν. Με το άλλοθι της δημοκρατικής νομιμοποίησης καταστέλλει βίαια όποια αντίδραση έρχεται σε αντίθεση με το συμφέρον των πολυεθνικών.
Και όποτε κάποιος τολμάει να αρνηθεί να μπει στο θάλαμο υπάρχει το «ισχυρό» επιχείρημα του εκλογικού αποτελέσματος: «Εκλεχθήκαμε δημοκρατικά, οπότε είσαι υποχρεωμένος να πεθάνεις. Στις επόμενες εκλογές είσαι ελεύθερος να ψηφίσεις κάτι διαφορετικό, αν ζεις μέχρι τότε» Η δημοκρατία τότε έρχεται σε σύγκρουση με το πρωταρχικό δικαίωμα του ανθρώπου (και ορμέμφυτη συμπεριφορά όλων των ζώων): Την επιβίωση.
Ακόμα και ο ένας ανάμεσα στους εκατό που αυτοκτονούν οικειοθελώς έχει δικαίωμα στην αυτοάμυνα. Αυτό μπορούμε να το μελετήσουμε και με την παραλλαγή του «ηθικού διλήμματος του τρένου». Το αρχικό ηθικό δίλημμα του τρένου είναι ευρέως γνωστό και σχετικά απλό: Ένα τρένο κινείται σε μια γραμμή. Μπροστά του είναι δεμένοι τέσσερις άνθρωποι. Σε λίγο θα περάσει από πάνω τους και … μπαμ
Το υποκείμενο του πειράματος μπορεί να αλλάξει την πορεία του τρένου και να το στείλει σε μια άλλη γραμμή, όπου είναι δεμένος ένας άνθρωπος. Θα θυσιάσει τον ένα για να σώσει τους τέσσερις;
Οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες προτιμούσαν να θυσιάσουν τον ένα για να σωθούν οι πολλοί. Κάποιος καθηγητής πανεπιστημίου διαφοροποίησε λιγάκι το πείραμα και το διαμόρφωσε ως εξής:
Έξι παιδιά παίζουν στις σιδηροδρομικές γραμμές. Τα πέντε από αυτά έχουν διαλέξει τη ενεργή γραμμή, όπου δεσπόζουν οι επιγραφές «Κίνδυνος-Θάνατος», «Προσοχή περνάει τρένο», «Τα παιδιά που παίζουν εδώ θα διαμελιστούν» Ξέρουν να διαβάζουν -ας υποθέσουμε ότι είναι δώδεκα χρονών- αλλά κάποιοι τους έχουν πείσει ότι πρέπει να μείνουν εκεί, ότι δεν υπάρχει εναλλακτική ράγα.
Το έκτο παιδί παίζει σε μια χορταριασμένη γραμμή, απ’ όπου έχει να περάσει τρένο πολλά χρόνια. Κάποια στιγμή το τρένο φτάνει με μεγάλη ταχύτητα στο σημείο όπου παίζουν τα παιδιά. Ο μηχανοδηγός δεν προλαβαίνει να σταματήσει. Η μόνη επιλογή που μπορεί να κάνει είναι σε ποια γραμμή θα μπει. Αν μπει στην ενεργή γραμμή θα σκοτώσει πέντε παιδιά, τα οποία ήξεραν –ή θα έπρεπε να ξέρουν- ότι δεν έπρεπε να παίζουν εκεί.
Αν μπει στην ανενεργή γραμμή θα σκοτώσει ένα παιδί, το οποίο βρέθηκε εκεί ακριβώς για να αποφύγει το τρένο και το διαμελισμό.
Τι πρέπει να κάνει ο μηχανοδηγός; Και τι θα μπορούσε να κάνει το ένα παιδί;
Το πιο εύκολο θα ήταν να πάει με τους άλλους πέντε στην ενεργή ράγα. Όμως αυτό δε σημαίνει ότι θα σωθεί, το πιο πιθανόν είναι να διαμελιστεί μαζί με όλους τους άλλους. Ίσως να μπορούσε να προσπαθήσει να τους μεταπείσει. Να τους δείξει ότι στέκονται σε λάθος μέρος. Όμως είναι πιο εύκολο να σταματήσεις ένα τρένο από το να αλλάξεις τις πεποιθήσεις των ανθρώπων. Ή αλλιώς: «Είναι πιο εύκολο να διασπάσεις το άτομο παρά την προκατάληψη ενός ατόμου», όπως είπε και ο φίλος μας ο Αλβέρτος.
Ίσως θα ήταν καλύτερο να φύγει από τις ράγες και να πάει να ζήσει σε ένα βουνό, όπου δε θα υπάρχουν άνθρωποι και τρένα. Όμως το τρένο θα τον βρει όπου κι αν κρυφτεί.
Το πιο παράξενο θα ήταν να μείνει στις ράγες και όταν ο μηχανοδηγός στρέψει το τρένο καταπάνω του να προσπαθήσει να το σταματήσει, μόνος. Κάποιοι το καταφέρανε κι αυτό, αλλά τέτοιοι άνθρωποι πολύ σπάνια γεννιούνται-γίνονται.
Για το μηχανοδηγό δεν πρέπει να τρέφουμε αυταπάτες. Εκείνος είναι υπάλληλος της σιδηροδρομικής εταιρίας και θα κάνει ότι του έχουν πει –για να μη χάσει τη δουλειά του. Και η δουλειά του είναι να φτάσει το τρένο όσο πιο γρήγορα γίνεται στον προορισμό του -«με κάθε κόστος», όπως είπε πρόσφατα και ο μηχανοδηγός της ελληνικής τραπεζοκρατίας.
Μπορεί την τελευταία στιγμή, τα πέντε παιδιά που παίζουν στην επικίνδυνη γραμμή, να καταλάβουν που βρίσκονται, να συνειδητοποιήσουν ότι το τρένο, η σιδηροδρομική εταιρεία που έστησε τις ράγες δίπλα στα σπίτια τους, είναι ο εχθρός των ονείρων τους και του μέλλοντος τους.
Να πάρουν το έκτο παιδί και όλοι μαζί να δυναμιτίσουν την απάνθρωπη πορεία του τρένου.
Όμως κάτι τέτοιο πολύ δύσκολα μπορεί να συμβεί. Το πιο πιθανό είναι τα πέντε παιδιά να μείνουν ακλόνητα στη θέση τους και ο μηχανοδηγός να γίνει ήρωας που θυσίασε το 25% για να σώσει το 75% (αν και στη πραγματική ζωή ο μηχανοδηγός θυσιάζει το 99% για να σώσει το 1%). Και αν δούμε το παράδειγμα ως παραβολή των όσων συμβαίνουν στη χώρα μας, θα συμβεί το εξής:
Τα πέντε παιδιά θα αλυσοδέσουν το έκτο και θα το πάρουν μαζί τους στην ενεργή ράγα. Και όταν εκείνο θα διαμαρτυρηθεί ότι δε θέλει να πεθάνει (είμαι πολύ νέος κτλ) οι άλλοι θα του απαντήσουν: «Μη λες βλακείες. Κανείς δε θα πάθει τίποτα. Δεν υπάρχει τρένο.»
Και όταν θα νιώσουν τις ράγες να δονούνται θα ξαναπούν: «Δεν υπάρχει τρένο».
Και όταν θα δουν το φως και θα ακούσουν τις μηχανές θα ξαναπούν: «Δεν υπάρχει τρένο».
Μετά δε θα μπορούν να πουν τίποτα.
***
Μέσα σ’ αυτό το κείμενο υπάρχουν κάποιες λέξεις που σας επηρέασαν ασυνείδητα.
Τα πειράματα του Μπαργκ από το βιβλίο του Malcolm Gladwell, «Blink» και «το πείραμα του Asch» από τον JOKER
