Ας ξεκινήσουμε την περιγραφή του ναρκισσισμού με δύο ακραία παραδείγματα: τον “πρωταρχικό ναρκισσισμό” του νεογέννητου και τον ναρκισσισμό του παράφρονα.
Το βρέφος δεν σχετίζεται ακόμα με τον εξωτερικό κόσμο (στη φροϋδική ορολογία η λίμπιντό του δεν έχει φτάσει ακόμα στην κάθεξη των εξωτερικών αντικειμένων). Ένας άλλος τρόπος να το θέσουμε είναι να πούμε ότι ο εξωτερικός κόσμος δεν υπάρχει για το νεογέννητο, και αυτό στο βαθμό που δεν είναι ικανό να διακρίνει μεταξύ του “Εγώ” και του “όχι Εγώ”.
Advertisment
Επίσης, μπορούμε να πούμε ότι το νεογέννητο δεν “ενδιαφέρεται” (interested, από το λατινικό ρήμα interesse = εν-υπάρχω) για τον εξωτερικό κόσμο. Η μόνη πραγματικότητα που υπάρχει για το βρέφος είναι ο εαυτός του: το σώμα, η φυσική αίσθηση του κρύου και της ζέστης, η δίψα, η ανάγκη του για ύπνο και σωματική επαφή.
Ο παράφρων βρίσκεται σε μια κατάσταση που ουσιαστικά δεν διαφέρει από εκείνη του νεογέννητου. Ωστόσο, ενώ για το νεογέννητο ο εξωτερικός κόσμος δεν έχει ακόμα αναφανεί ως πραγματικός, για τον παράφρονα έχει πάψει να είναι αληθινός. Στην περίπτωση των παραισθήσεων, για παράδειγμα, οι αισθήσεις έχουν χάσει τη λειτουργία καταγραφής εξωτερικών συμβάντων – καταγράφουν υποκειμενικές εμπειρίες σύμφωνα με κατηγορίες αισθητηριακής αντίδρασης σε εξωτερικά αντικείμενα.
Στην παρανοϊκή παράκρουση επενεργεί ο ίδιος μηχανισμός. Ο φόβος ή η υποψία, για παράδειγμα, που είναι υποκειμενικά συναισθήματα, αντικειμενικοποιούνται κατά τρόπο που το παρανοϊκό άτομο είναι πεπεισμένο ότι οι άλλοι συνωμοτούν εναντίον του. Αυτή ακριβώς είναι η διαφορά με το νευρωτικό άτομο: το τελευταίο μπορεί να φοβάται συνεχώς ότι το μισούν, ότι βρίσκεται υπό διωγμό και ούτω καθεξής, αλλά έχει ακόμη επίγνωση ότι αυτό είναι κάτι που φοβάται. Για το παρανοϊκό άτομο ο φόβος έχει μεταμορφωθεί σε γεγονός.
Advertisment
Ένα συγκεκριμένο παράδειγμα ναρκισσισμού που βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ λογικής και παραφροσύνης συναντάμε σε ορισμένα άτομα που έχουν αποκτήσει υπερβολική δύναμη. Οι Φαραώ της Αιγύπτου, οι Καίσαρες της Ρώμης, οι Βοργίες, ο Χίτλερ, ο Στάλιν, ο Τρουχίλιο – παρουσιάζουν όλοι παρόμοια γνωρίσματα. Έχουν αποκτήσει απόλυτη εξουσία.
Ο λόγος τους είναι ο τελικός κριτής των πάντων, ακόμη και της ζωής και του θανάτου. Και δεν φαίνεται να υπάρχει όριο στην ικανότητά τους να κάνουν ό,τι επιθυμούν. Είναι θεοί που τους περιορίζει μόνο η ασθένεια, τα γηρατειά και ο θάνατος. Προσπαθούν να βρουν λύση στο πρόβλημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Προσπαθούν να προσποιηθούν πως δεν υπάρχει όριο στη λαγνεία και την εξουσία τους, και έτσι κοιμούνται με αμέτρητες γυναίκες, σκοτώνουν αμέτρητους άντρες, χτίζουν παντού κάστρα, “θέλουν τη σελήνη”, “θέλουν το αδύνατο”.
Αυτό αποτελεί παραφροσύνη, παρότι συνιστά μια προσπάθεια να επιλύσει κανείς το πρόβλημα της ύπαρξης προσποιούμενος ότι δεν είναι άνθρωπος. Είναι μια παραφροσύνη που τείνει να εξελίσσεται κατά τη διάρκεια της ζωής του ατόμου που έχει προσβάλει. Όσο περισσότερο προσπαθεί να γίνει θεός, τόσο περισσότερο απομονώνεται από την ανθρώπινη φυλή. Αυτή η απομόνωση του προκαλεί μεγαλύτερο φόβο, όλοι γίνονται εχθροί του και προκειμένου να αντέξει το φόβο που ακολουθεί, πρέπει να αυξήσει τη δύναμη, τη στυγνότητα και το ναρκισσισμό του.
Αυτή η καισαρική παραφροσύνη θα ήταν καθαρή τρέλα αν δεν υπήρχε ένας παράγοντας : μέσω της δύναμής του ο Καίσαρας έχει υποτάξει την πραγματικότητα στις ναρκισσιστικές φαντασιώσεις του. Έχει αναγκάσει τους πάντες να συμφωνήσουν ότι είναι θεός, ο ισχυρότερος και σοφότερος όλων – έτσι η μεγαλομανία του φαίνεται λογικό συναίσθημα.
Από την άλλη, πολλοί θα τον μισήσουν και θα προσπαθήσουν να τον ανατρέψουν και να τον σκοτώσουν – έτσι οι παθολογικές υποψίες του στηρίζονται κι αυτές σε ένα πυρήνα πραγματικότητας. Ως αποτέλεσμα δεν αισθάνεται αποκομμένος από την πραγματικότητα – έτσι μπορεί να διατηρήσει ένα ίχνος λογικής, αν και παραμένει πάντα σε επισφαλή κατάσταση.
Η ψύχωση συνιστά μια κατάσταση απόλυτου ναρκισσισμού, στην οποία το άτομο έχει διαρρήξει κάθε σύνδεση με την εξωτερική πραγματικότητα και έχει μετατρέψει τον εαυτό του σε υποκατάστατό της. Έχει γεμίσει ολοκληρωτικά από τον εαυτό του, έχει γίνει ο “θεός και ο κόσμος” για τον εαυτό του. Με αυτή ακριβώς την ιδέα άνοιξε για πρώτη φορά ο Φρόιντ τον δρόμο για τη δυναμική κατανόηση της φύσης της ψύχωσης.
“Η καρδιά του ανθρώπου” Erich Fromm, Εκδόσεις Διόπτρα – Photo: Author/Depositphotos
