Το Σύνδρομο του Απατεώνα (IS) αναφέρεται σε μία εσωτερική εμπειρία του ατόμου, η οποία έχει να κάνει με την πεποίθηση του, ότι δεν είναι τόσο ικανό, όσο οι άλλοι το αντιλαμβάνονται. Αυτή είναι μία σκέψη η οποία απαντάται συχνά στα ευφυή άτομα, στα άτομα με σημαντικά επιτεύγματα, και συνδέεται στενά με την τελειομανία.
Το άτομο χαρακτηρίζεται από την αδυναμία να εσωτερικεύσει τα επιτεύγματά του και από έναν επίμονο φόβο ότι θα εκτεθεί. Παρά τα εξωτερικά αποδεικτικά στοιχεία της ικανότητας του, το άτομο παραμένει πεπεισμένο ότι είναι «απατεώνας» και δεν αξίζει την όποια επιτυχία. Κάθε αποδεικτικό για την επιτυχία του απορρίπτεται ως τύχη ή ως αποτέλεσμα της εξαπάτησης των άλλων, ώστε να πιστέψουν ότι είναι πιο ευφυές και ικανό από ότι πιστεύει το ίδιο ότι είναι.
Advertisment
Ο όρος IS χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τους ψυχολόγους Suzanna Imes και Pauline Rose Clance τη δεκαετία του 1970. Όταν εισήχθη η έννοια του IS, αρχικά θεωρήθηκε ότι ισχύει κυρίως για γυναίκες με υψηλές επιδόσεις και επιτυχίες, από τότε όμως εντοπίζεται σε άτομα ανεξαρτήτως φύλου και επιτευγμάτων.
Ενδείξεις ύπαρξης του Συνδρόμου του Απατεώνα (ΙS)
• Αυτοαμφιβολία, Αυτοαμφισβήτηση.
Advertisment
• Αδυναμία ρεαλιστικής εκτίμησης των ικανοτήτων και δεξιοτήτων.
• Απόδοση της επιτυχίας του ατόμου σε εξωτερικούς παράγοντες.
• Υποτίμηση της απόδοσης.
• Φόβος για μη ανταπόκριση στις προσδοκίες του ίδιου και των άλλων.
• Υπέρβαση στις δραστηριότητες (φόρτος εργασίας) προκειμένου να αποδειχθεί η αξία του ατόμου.
• Αυτοσαμποτάζ.
• Επιλογή, από το άτομο, εξαιρετικά απαιτητικών και μη ρεαλιστικών στόχων και αίσθημα απογοήτευσης όταν αποτύχει.
Σε κάποιες περιπτώσεις το Σύνδρομο του Απατεώνα (IS) μπορεί να λειτουργήσει ως κίνητρο για δράση, όμως αυτό έρχεται παράλληλα με το κόστος του συνεχόμενου άγχους. Μπορεί, για παράδειγμα, το άτομο να προετοιμαστεί υπερβολικά ή να εργαστεί πολύ πιο σκληρά από ό,τι είναι απαραίτητο, για να «βεβαιωθεί» ότι κανένας δεν θα καταλάβει ότι είναι «απατεώνας».
Αυτό δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο πιστεύει ότι ο μόνος λόγος που, για παράδειγμα, έφερε εις πέρας μία παρουσίαση εργασίας μέσα στην τάξη ήταν ότι ξενύχτησε διαβάζοντας ασταμάτητα. Ή, να θεωρεί ότι ο μόνος λόγος που δεν «εκτέθηκε» σε μία οικογενειακή συγκέντρωση ήταν ότι απομνημόνευσε λεπτομέρειες για όλους τους καλεσμένους, ώστε να έχει πάντα ιδέες για συζήτηση.
Το άτομο με IS, παρά το γεγονός ότι μπορεί να τα καταφέρνει καλά σε κάτι, δεν αρκείται σε αυτό για να αλλάξει τις εσφαλμένες πεποιθήσεις του. Ακόμα κι αν μπορεί να απολαύσει π.χ. ένα ταξίδι ή ένα γεύμα με φίλους, η σκέψη που εξακολουθεί να έρχεται στο μυαλό του είναι: «Τι μου δίνει το δικαίωμα να είμαι εδώ;» (ένοχες απολαύσεις – guilty pleasures). Όσο περισσότερο επιτυγχάνει, τόσο περισσότερο αισθάνεται απατεώνας. Είναι σαν να μην μπορεί με κανένα τρόπο να αποδεχθεί την επιτυχία ή την ευτυχία του.
Αυτό μπορεί να πηγάζει και να βασίζεται σε επικριτικές παρελθοντικές συμπεριφορές, εάν π.χ. το άτομο είχε λάβει σχόλια και αρνητική κριτική, ότι δεν τα πήγε πολύ καλά σε κάποια κοινωνική κατάσταση. Οι βασικές πυρηνικές πεποιθήσεις που έχει σχηματίσει για τον εαυτό του είναι τόσο ισχυρές, που δεν αλλάζουν, ακόμη και όταν υπάρχουν στοιχεία για το αντίθετο.
Η διαδικασία σκέψης του είναι: «Εάν το κάνω καλά, είναι αποτέλεσμα τύχης, επειδή ένα κοινωνικά ανεπαρκές άτομο σαν εμένα, δεν μπορεί να τα καταφέρει σε αντίστοιχη περίπτωση».
Όλες αυτές οι σκέψεις επιδεινώνουν το άγχος και μπορεί να το οδηγήσουν σε κατάθλιψη. Το άτομο με IS τείνει επίσης να μην μιλά για το πώς αισθάνεται σε κανέναν και ταλαιπωρείται σιωπηλά, όπως συμβαίνει και στα άτομα με διαταραχή Κοινωνικού Άγχους*.
Αιτίες
Γνωρίζουμε ότι ορισμένοι παράγοντες, όπως το οικογενειακό περιβάλλον, μπορεί να συμβάλλουν στην εκδήλωση του IS. Για παράδειγμα, μπορεί το άτομο με IS να προέρχεται από μία οικογένεια που είχε υψηλές απαιτήσεις από αυτό ως παιδί, με αποτέλεσμα να του ασκεί πίεση και πολλαπλές επικρίσεις. Ή από γονείς που υπήρξαν αμφιθυμικοί ως προς το τι «ζητούσαν» από το παιδί και κατ’επέκταση αμφιταλαντευόμενοι ως προς τον έπαινο και την κριτική. Έτσι ακόμα και στις περιπτώσεις όπου μπορεί να τα κατάφερνε πολύ καλά, αυτό που εισέπραττε ήταν το αίσθημα ότι δεν ήταν αρκετά καλό ή ότι έπρεπε να προσπαθήσει περισσότερο.
Επιπλέον, έχει αποδειχθεί ότι η τοποθέτηση του ατόμου σε ένα νέο, μη γνώριμο ρόλο, με πολλές απαιτήσεις μπορεί να προκαλέσει το IS. Για παράδειγμα, η έναρξη και η ένταξη του στο Πανεπιστήμιο μπορεί να κάνει το άτομο να αισθάνεται ότι δεν ανήκει εκεί (non belonging) και ότι είναι ανεπαρκές.
Σύνδρομο του Απατεώνα (IS) και Κοινωνικό Άγχος
Το IS και το Κοινωνικό Άγχος είναι πιθανό σε ορισμένες περιστάσεις να αλληλοεπικαλύπτονται. Ένα άτομο με διαταραχή Κοινωνικού Άγχους συχνά αισθάνεται να μην είναι ικανό να ανταποκριθεί σε διάφορες κοινωνικές περιστάσεις, πράγμα το οποίο παρατηρείται και στο IS.
Μπορεί, για παράδειγμα, το άτομο να συζητά με κάποιον και να αισθάνεται σαν να ξεμπροστιάζεται και να είναι εμφανής σε όλους η υποτιθέμενη ανεπάρκεια του. Άλλο παράδειγμα αποτελεί, το να έχει μία παρουσίαση σε κοινό και να αισθάνεται σαν να χρειάζεται να βιαστεί να ολοκληρώσει, πριν κάποιος αντιληφθεί ότι πραγματικά δεν ανήκει εκεί και δεν ανταποκρίνεται στην θέση του.
Ενώ τα συμπτώματα του Κοινωνικού Άγχους μπορούν να τροφοδοτήσουν τα συναισθήματα του Συνδρόμου του Απατεώνα, αυτό δεν σημαίνει ότι κάθε άτομο με IS έχει Κοινωνικό Άγχος ή και το αντίστροφο. Άτομα χωρίς Κοινωνικό Άγχος μπορούν επίσης να αισθανθούν έλλειψη εμπιστοσύνης και ικανότητας. Το Σύνδρομο του Απατεώνα προκαλεί συχνά και σε «μη ανήσυχα» άτομα το αίσθημα του στρες, όταν βρίσκονται σε καταστάσεις όπου αισθάνονται ανεπαρκείς.
Τύποι IS
Το IS μπορεί να εμφανιστεί με διάφορους τρόπους. Μερικοί διαφορετικοί τύποι του Συνδρόμου του Απατεώνα που έχουν εντοπιστεί είναι οι εξής ακόλουθοι:
• Ο τελειομανής: Ο τελειομανής δεν είναι ποτέ ικανοποιημένος και αισθάνεται πάντα ότι η δουλειά του θα μπορούσε να είναι καλύτερη. Αντί να επικεντρώνεται στις δυνάμεις του, τείνει να διορθώνει συνεχώς τον εαυτό του σε τυχόν ελαττώματα ή λάθη. Αυτό οδηγεί συχνά σε μεγάλη πίεση και σε υψηλά επίπεδα άγχους.
• Ο υπερήρωας: Επειδή το άτομο αισθάνεται ανεπαρκές, έχει την υποχρέωση να ωθήσει τον εαυτό του να εργαστεί όσο το δυνατόν πιο σκληρά.
• Ο ειδικός: Στην εν λόγω περίπτωση το άτομο προσπαθεί πάντα να μάθει περισσότερα και δεν είναι ποτέ ικανοποιημένο από το επίπεδο κατανόησής του. Παρόλο που είναι συχνά πολύ εξειδικευμένο, υποτιμά την εμπειρία του.
• Η «ιδιοφυΐα»: Το άτομο θέτει υπερβολικά υψηλούς, πιθανόν και ανέφικτους, στόχους για τον εαυτό του και στη συνέχεια αισθάνεται συντριμμένο όταν δεν επιτύχει στην πρώτη του προσπάθεια.
• Ο μοναχικός: Το άτομο τείνει να είναι πολύ συγκεντρωτικό και προτιμά να εργάζεται μόνο του. Η αυτοεκτίμηση απορρέει συχνά από την παραγωγικότητά του, επομένως απορρίπτει συχνά την βοήθεια που του προσφέρεται. Νομίζει ότι όταν ζητά βοήθεια, αυτό θα θεωρηθεί ως ένδειξη αδυναμίας ή ανικανότητας.
Στρατηγικές Αντιμετώπισης
Για να ξεπεραστεί το ΙS, θα χρειαστεί το άτομο να αναρωτηθεί για τις βασικές πεποιθήσεις για τον εαυτό του, για το αν νιώθει άξιο αγάπης και για το αν χρειάζεται να είναι τέλειο για να το εγκρίνουν οι γύρω του.
Η τελειομανία παίζει σημαντικό ρόλο στο Σύνδρομο του Απατεώνα. Ίσως το άτομο να θεωρεί ότι υπάρχει κάποιο ιδανικό «σενάριο» π.χ για μία συζήτηση, μία δουλειά και ότι δεν μπορεί να κάνει λάθος αναφορικά με το σενάριο που έχει φανταστεί ότι ισχύει. Πιθανότατα έχει δυσκολία στο να ζητήσει βοήθεια από τους άλλους και μπορεί να καθυστερήσει λόγω των δικών του υψηλών προδιαγραφών.
Για να ξεπεράσει αυτά τα συναισθήματα, πρέπει να νιώσει άνετα και να τροποποιήσει μερικές από αυτές τις βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις που έχει για τον εαυτό του. Αυτό μπορεί να είναι δύσκολο γιατί ίσως να μην συνειδητοποιεί ότι τις έχει, αλλά εδώ παρατίθενται μερικές τεχνικές που μπορεί να είναι βοηθητικές:
• Έκφραση συναισθημάτων. Είναι βοηθητική η συζήτηση με άλλα άτομα για το πώς αισθάνεται. Αυτές οι παράλογες πεποιθήσεις τείνουν να εντείνονται όταν είναι κρυμμένες και δεν συζητούνται.
• Εστίαση της προσοχής στους άλλους. Παρόλο που αυτό μπορεί να μοιάζει περίεργο γενικά, στο IS προσπαθώντας το άτομο να βοηθήσει τους άλλους, οι οποίοι βρίσκονται ίδια κατάσταση, τελικά ωφελείται. Εάν εντοπίζει κάποιον που φαίνεται αμήχανος ή μόνος του, μπορεί να τον ρωτήσει τι του συμβαίνει. Καθώς εξασκεί αυτές του τις δεξιότητες, χτίζει την εμπιστοσύνη στις δικές του ικανότητες.
• Αξιολόγηση ικανοτήτων. Εάν έχει από καιρό πεποιθήσεις σχετικά με την «ανικανότητα» του σε κοινωνικές περιστάσεις, μπορεί να προβεί σε μία ρεαλιστική αξιολόγηση των ικανοτήτων του. Σημειώνοντας τα επιτεύγματά του και σε τι αποδίδει με επάρκεια, μπορεί στην συνέχεια να συγκρίνει τον εαυτό του με την πρόοδο του σε σχέση με το παρελθόν.
• Ένα βήμα τη φορά. Δεν είναι βοηθητικό για το άτομο να εστιάζει στο να γίνουν τα πράγματα τέλεια, αλλά μάλλον, στο να κάνει τα πράγματα αρκετά καλά και να ανταμείψει τον εαυτό του γι’αυτό. Για παράδειγμα, σε μια ομαδική συνομιλία, προσφέρει μία γνώμη ή μοιράζεται μία ιστορία για τον εαυτό του.
• Διερεύνηση των σκέψεων. Καθώς αρχίζει να αξιολογεί τις ικανότητές του και να κάνει το πρώτο βήμα, βοηθείται στο να αναρωτηθεί αν οι σκέψεις του είναι λογικές.
• Όχι στις συγκρίσεις. Κάθε φορά που το άτομο συγκρίνει τον εαυτό του με τους άλλους, θα βρει κάποιο σφάλμα, που τροφοδοτεί την αίσθηση ότι δεν είναι αρκετά καλό ή ότι δεν ταιριάζει στην εκάστοτε συνθήκη. Αντίθετα, κατά τη διάρκεια μίας συζήτησης μπορεί να εστιάσει στο να ακούσει τι λέει το άλλο άτομο. Να ενδιαφερθεί πραγματικά να μάθει περισσότερα.
• Περιορισμός στην χρήση των Social Media. Γνωρίζουμε ότι η υπερβολική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να σχετίζεται με αισθήματα κατωτερότητας. Εάν προσπαθήσει λοιπόν το άτομο να μιμηθεί μία εικόνα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η οποία δεν ταιριάζει με αυτό που είναι πραγματικά ή που είναι αδύνατο να επιτευχθεί, θα εντείνει τα συναισθήματα μειονεξίας του.
• Αποδοχή των Συναισθημάτων. Δεν είναι βοηθητικό να πολεμάμε τα συναισθήματα του ότι π.χ. «δεν ανήκουμε» ή δεν νιώθουμε επαρκείς. Επομένως θα χρειαστεί το άτομο να προσπαθήσει να τα δεχθεί, και μόνο αναγνωρίζοντάς τα, μπορεί να ξεδιπλώσει και στην συνέχεια να αντιμετωπίσει αυτές τις πεποιθήσεις που το κρατούν πίσω.
• Ανεξάρτητα από το πόσο περίεργα αισθάνεται, θα χρειαστεί να μην αφήσει αυτά τα συναισθήματα να το εμποδίσουν να επιτύχει τους στόχους του.
Όταν το άτομο αισθάνεται «απατεώνας», σημαίνει ότι τον όποιο βαθμό επιτυχίας έχει στη ζωή του, τον αποδίδει στην τύχη. Αντί αυτού χρειάζεται να προσπαθήσει να μετατρέψει αυτό το συναίσθημα μοιρολατρίας σε ευγνωμοσύνη. Να εντοπίσει τι έχει καταφέρει, τι πραγματικά είναι, στη ζωή του και να είναι ευγνώμων στον ίδιο του τον εαυτό. Είναι σημαντικό να μην αφεθεί στο φόβο του και να επιτρέψει στους άλλους να δουν τον πραγματικό του εαυτό. Εάν προσπαθεί συνεχώς και όμως εξακολουθεί να αισθάνεται «απατεώνας», είναι αναγκαίο να μιλήσει γι’αυτό και να επισκεφθεί έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας.
Βιβλιογραφία:
Kross, E. (2021). Chatter: The voice in our head, why it matters, and how to harness it. Crown.
Sakulku, J., & Alexander, J. (2011). The impostor phenomenon. International Journal of Behavioral Science, 6(1), 75-97
- Οι πιο «τρομακτικές» μάσκες είναι εκείνες που δεν φαίνονται… - 14 Μαρτίου 2024
- Για «τι» θα μιλήσουμε στην ψυχοθεραπεία; - 13 Φεβρουαρίου 2024
- Τελικά τα ετερώνυμα έλκονται; - 24 Ιανουαρίου 2024
