Τα στοιχεία είναι αδιαμφισβήτητα: η αερόβια άσκηση προγραμματίζει το μυαλό μας για κορυφαία απόδοση! Με αφορμή ένα επαναστατικό πρόγραμμα φυσικής αγωγής στο Ιλινόι των Η.Π.Α., όπου 19.000 μαθητές που γυμνάζονταν κάθε πρωί πρώτευσαν σε διεθνείς διαγωνισμούς φυσικής, ο καθηγητής ψυχιατρικής του Χάρβαρντ John J. Ratey παρουσιάζει τα εντυπωσιακά αποτελέσματα πολυετών ερευνών του στο βιβλίο Πώς η άσκηση απογειώνει τη ζωή σου…
Advertisment
Οι έρευνες που παραθέτει ο Ratey δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αμφισβήτησης: η άσκηση μειώνει το στρες, ανεβάζει τη διάθεση, βελτιώνει τη μνήμη, οξύνει τη σκέψη και εκτοξεύει την απόδοσή σου στα ύψη!
Στο απόσπασμα που ακολουθεί, ο συγγραφέας περιγράφει το πώς το στρες μπορεί να επηρεάσει τη σωματική μας κατάσταση.
Η Σούζαν ήταν στρεσαρισμένη. Είχε περάσει παραπάνω από χρόνος από τότε που ο εργολάβος είχε καταλάβει την κουζίνα της για να την ανακαινίσει, κι όμως είχε αρχίσει να φοβάται τα μεσοδιαστήματα της ησυχίας περισσότερο κι από τον σαματά από τα ίδια τα μαστορέματα. Ησυχία σήμαινε ότι η δουλειά είχε σταματήσει, όποιος κι αν ήταν ο λόγος, κι αυτό με τη σειρά του σήμαινε ότι η δουλειά θα καθυστερούσε ακόμα περισσότερο. Δεν είχε την παραμικρή ιδέα πότε θα ξανάπαιρνε πίσω την κουζίνα της, για να μην πούμε τη ζωή της.
Advertisment
Όλα αυτά την αναστάτωναν τρομερά, όπως μπορεί να επιβεβαιώσει οποιοσδήποτε έχει επιβιώσει από διαδικασία ανακαίνισης: ξένοι άνθρωποι να μπαινοβγαίνουν όλη τη μέρα, κανένας έλεγχος του χρόνου σου, σκόνη από γυψοσανίδες παντού – ο απόλυτος χαμός˙ στο μεταξύ, ο ίδιος ο εργολάβος δείχνει να νιώθει σαν στο σπίτι του στο δικό σου σπίτι, αν και όποτε εμφανίζεται.
Σαράντα και βάλε πλέον, η Σούζαν ήταν πάντα δραστήριο και εξωστρεφές άτομο: μητέρα τριών αγοριών σχολικής ηλικίας, επικεφαλής του συλλόγου γονέων και διδασκόντων, αθλήτρια ιππασίας, εθελόντρια κατά σύστημα με πρόγραμμα φορτωμένο από υποχρεώσεις. Ξαφνικά όμως αναγκάστηκε να κάθεται στο σπίτι όλη τη μέρα περιμένοντας να έρθουν οι εργάτες, οι οποίοι συχνά το ακύρωναν. Όλα αυτά ήταν αρκετά για να τρελάνουν οποιονδήποτε. Ήταν έγκλειστη στο ίδιο της το σπίτι, που είχε καταντήσει γιαπί, και δεν ήξερε τι να κάνει.
Για να απαλλαγεί από την ένταση άρχισε να πίνει πού και πού ένα ποτήρι κρασί. Και μετά άλλο ένα. Δεν πέρασε πολύς καιρός και βρέθηκε να ανοίγει ένα μπουκάλι καλό σαντορνέ πριν από το μεσημεριανό φαγητό. «Πάντα σαντορνέ», λέει. «Δεν πίνω τίποτ’ άλλο».
Ο κόσμος της Σούζαν συρρικνωνόταν, και μαζί, όπως θα εξηγήσω, και ο εγκέφαλός της. Ήρθε να με δει γιατί ανησυχούσε ότι ο μηχανισμός που είχε επινοήσει για να τα βγάλει πέρα εξελισσόταν σε εθισμό. Κάθισε στο γραφείο μου και συζητήσαμε πώς θα μπορούσε να αποβάλει τη συνήθεια να αναζητά το κρασί κάθε φορά που αισθανόταν στρεσαρισμένη. Ήθελα να τη βοηθήσω να βρει κάτι που θα μπορούσε να κάνει εκείνη τη στιγμή, μέσα στο σπίτι της, πρώτα απ’ όλα για να ξεφύγει το μυαλό της αλλά και για να ανακουφιστεί από την αίσθηση του στρες. Δεν ήταν και πολύ του γυμναστηρίου, ήταν όμως αρκετά αθλητικός τύπος και κάπως βγήκε στην επιφάνεια ότι της άρεσε να κάνει σκοινάκι. Τέλεια. Της πρότεινα να αρχίζει το σκοινάκι κάθε φορά που ένιωθε το στρες να πλησιάζει.
Την επόμενη φορά που την είδα, μου είπε ότι είχε καταχωνιάσει σκοινάκια σε διάφορα επίπεδα του σπιτιού και είχε κατορθώσει να σταματήσει να χρησιμοποιεί το κρασί για να ανακουφίζεται από το στρες. Ακόμα και μόνο με αυτά τα σύντομα διαλείμματα έντονης άσκησης, αμέσως ένιωθε μεγαλύτερο αυτοέλεγχο, σαν η μοίρα της να βρισκόταν εντελώς στα δικά της χέρια. Αισθανόταν επίσης αληθινή ανακούφιση – λιγότερη ένταση στους μυς της και λιγότερη αποσυντονιστική δράση στο μυαλό της. Ιδού πώς το εξηγεί η ίδια: «Νιώθω σαν ο εγκέφαλός μου να κάνει επανεκκίνηση»
Όλοι γνωρίζουμε το στρες, το γνωρίζουμε όμως στ’ αλήθεια; Εμφανίζεται με διάφορες μορφές, είτε οξέος είτε χρόνιου χαρακτήρα: κοινωνικό στρες, σωματικό στρες, μεταβολικό στρες, για να αναφέρουμε μερικές από αυτές. Οι περισσότεροι χρησιμοποιούν τη λέξη αδιακρίτως για να υποδηλώσουν τόσο την αιτία όσο και το αποτέλεσμα.
Δηλαδή το στρες που μας ασκεί ο έξω κόσμος («Έχει πολύ στρες αυτόν τον καιρό στη δουλειά») αλλά και το συναίσθημα που νιώθουμε μέσα μας όταν τα πάντα μάς φαίνονται βουνό («Είμαι πολύ στρεσαρισμένος, δεν έχω καθαρό μυαλό να σκεφτώ»).
Και οι ίδιοι οι επιστήμονες δεν είναι πάντα ικανοί να ξεχωρίσουν την ψυχολογική κατάσταση του στρες από τη σωματική αντίδραση στο στρες. Το στρες είναι ένας τόσο εύπλαστος όρος εν μέρει γιατί το συναίσθημα μπορεί να περιλαμβάνει μια εκτενή συγκινησιακή κλίμακα, από ήπια κατάσταση εγρήγορσης μέχρι αίσθηση πλήρους υπερφόρτισης από τα σκαμπανεβάσματα της ζωής.
Στην άκρη του φάσματος βρίσκεται αυτό που βιώνουμε όταν είμαστε στρεσαρισμένοι: μια ερημιά όπου ζητήματα που υπό κανονικές συνθήκες θα έμοιαζαν με συνηθισμένες δυσκολίες λαμβάνουν διαστάσεις αξεπέραστων προβλημάτων. Αν μείνεις εκεί πάρα πολύ, μιλάμε πλέον για χρόνιο στρες, το οποίο μεταφράζει τη συναισθηματική ένταση σε σωματική. Και εκεί τα αποτελέσματα των αλυσιδωτών αντιδράσεων του σώματος στο στρες μπορεί να οδηγήσουν σε κανονικές ψυχικές διαταραχές όπως το άγχος και η κατάθλιψη, καθώς και σε υψηλή αρτηριακή πίεση, καρδιακά προβλήματα και καρκίνο. Το χρόνιο στρες μπορεί μέχρι και να επιτεθεί λυσσαλέα στην αρχιτεκτονική του εγκεφάλου.
Πώς όμως να ξεχωρίσουμε τι είναι στρες με δεδομένη αυτή την τόσο συγκεχυμένη έννοια της λέξης; Η απάντηση είναι: έχοντας υπόψη μας τον βιολογικό του ορισμό. Πέρα από οτιδήποτε άλλο, το στρες είναι μια απειλή κατά της ισορροπίας του σώματος. Είναι μια δοκιμασία στην οποία πρέπει να αντιδράσουμε, μια κατάσταση ανάγκης στην οποία πρέπει να προσαρμοστούμε. Στον εγκέφαλο οτιδήποτε προκαλεί κυτταρική δραστηριότητα είναι μια μορφή στρες. Για να εκπέμψει ένας νευρώνας απαιτείται ενέργεια, και η διαδικασία κατανάλωσης του καυσίμου προξενεί φθορά στο κύτταρο. Η αίσθηση του στρες είναι ουσιαστικά μια συναισθηματική ηχώ της υποβόσκουσας έντασης στα εγκεφαλικά κύτταρά μας.
Μάλλον δεν θεωρείτε και μεγάλο στρες να σηκωθείτε από μια καρέκλα –δεν σας φαίνεται και τόσο στρεσαριστικό–, αλλά από βιολογική άποψη είναι και παραείναι. Δεν συγκρίνεται, για παράδειγμα, με την απώλεια της εργασίας μας, αλλά ιδού τι συμβαίνει: και τα δύο συμβάντα ενεργοποιούν τμήματα από τα ίδια μονοπάτια στο σώμα και στον εγκέφαλο. Το σήκωμα από την καρέκλα ενεργοποιεί νευρώνες που χρειάζονται για να συντονιστεί η κίνηση, ενώ ο φόβος της ανεργίας προκαλεί μεγάλη δραστηριότητα, εφόσον τα συναισθήματα είναι προϊόντα αποστολής σημάτων από τον έναν νευρώνα στον άλλο.
Ομοίως, η εκμάθηση των γαλλικών, οι νέες γνωριμίες και η κίνηση των μυών εκπέμπουν όλα αιτήματα προς τον εγκέφαλο – όλα τους είναι μορφές στρες. Όσον αφορά τον ίδιο τον εγκέφαλο, το στρες είναι στρες. Η διαφορά βρίσκεται στον βαθμό έντασης.
Ο τρόπος που αντιδρούν το σώμα και ο εγκέφαλος στο στρες εξαρτάται από πολλές παραμέτρους, αρκετές από τις οποίες εντοπίζονται στο γενετικό ιστορικό μας και στις προσωπικές μας εμπειρίες. Σήμερα υπάρχει ένα διαρκώς επεκτεινόμενο χάσμα ανάμεσα στη βιολογική και την κοινωνική μας εξέλιξη. Δεν χρειάζεται πια να τρέχουμε να σωθούμε από τα λιοντάρια, είμαστε όμως ακόμα κολλημένοι στα ένστικτά μας και η αντίδραση πάλης ή φυγής δεν είναι και ιδιαίτερα κουλ σε μια συνεδρίαση διοικητικού συμβουλίου.
Αν στρεσαριστείτε στη δουλειά, θα χαστουκίσετε τον προϊστάμενό σας; Ή θα κάνετε μεταβολή και θα το βάλετε στα πόδια; Το ζήτημα είναι πώς θα αντιδράσετε. Ο τρόπος που επιλέγουμε για να αντιμετωπίσουμε το στρες μπορεί να τροποποιήσει όχι μόνο τα συναισθήματά μας αλλά και τον ίδιο μας τον εγκέφαλο. Αν αντιδρούμε παθητικά ή απλώς βρισκόμαστε σε αδιέξοδο, το στρες μπορεί να αποβεί καταστροφικό.
Όπως και τα περισσότερα ψυχιατρικά θέματα, το χρόνιο στρες προκύπτει από το κόλλημα του εγκεφάλου στο ίδιο μοτίβο, που τις περισσότερες φορές σηματοδοτείται από απαισιοδοξία, φόβο και παραίτηση. Η ενεργή αντιμετώπιση μας βγάζει από αυτή την περιοχή. Αν βάλουμε κατά μέρος τα ένστικτα, έχουμε κάποιον έλεγχο πάνω στον τρόπο που μας επηρεάζει το στρες. Και όπως θα συμφωνούσε και η Σούζαν, ο έλεγχος είναι το κλειδί. Η άσκηση ελέγχει από συναισθηματικής και σωματικής πλευράς το αίσθημα του στρες και λειτουργεί επιπλέον σε επίπεδο κυττάρων.
Μα πώς γίνεται αυτό, αφού η ίδια η άσκηση είναι μια μορφή στρες; Η δραστηριότητα του εγκεφάλου που προκαλείται από την άσκηση γεννά μοριακά υποπροϊόντα που μπορούν να προξενήσουν ζημιές στα κύτταρα, όμως υπό κανονικές συνθήκες οι μηχανισμοί επιδιόρθωσης καθιστούν τα κύτταρα πιο σκληραγωγημένα ενάντια σε μελλοντικές δοκιμασίες. Οι νευρώνες χαλάνε και ξαναφτιάχνονται όπως ακριβώς και οι μύες: η πίεση τους κάνει πιο ανθεκτικούς. Με αυτόν τον τρόπο η άσκηση αναγκάζει το σώμα και το μυαλό να προσαρμόζονται.
