10 συμβουλές από τον Επίκτητο για να ζήσεις ελεύθερα την ευτυχία σου
Ο Επίκτητος γεννήθηκε ως παιδί δούλων και μάλιστα έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του ως δούλος κι εκείνος και άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα φιλοσοφίας στη Ρώμη όταν είχε περιέλθει στην κατοχή ενός απελευθερωμένου δούλου του Νέρωνα. Τα βιώματα της ανελεύθερης ζωής του μαζί και με τα μαθήματα φιλοσοφίας που φαίνεται να έλαβε από τον Μουσώνιο Ρούφο, φαίνεται ότι τον ενέπνευσαν να επικεντρωθεί στο ήθος του να «ανέχεσαι και να απέχεις», κάτι που συμπυκνώθηκε στο φιλοσοφικό του πρόταγμα διαμέσου των εννοιών αυτών «ανέχου και απέχου».
Όταν ελευθερώθηκε πέρασε λίγα χρόνια στη Ρώμη έχοντας πάντα την πόρτα του ανοιχτή για όποιον ήθελε να διδαχθεί και έπειτα όταν εξορίστηκαν επί Δομιτιανού όλοι οι φιλόσοφοι από την Ιταλία, επέστρεψε στην Ελλάδα και ίδρυσε φιλοσοφική σχολή στη σημερινή Πρέβεζα της Ηπείρου (εκείνην την εποχή λεγόταν Νικόπολη). Είχε αρκετούς μαθητές εκ των οποίων ίσως ο πιο γνωστός ήταν ο ιστορικός και έπαρχος της Καππαδοκίας ονόματι Φλάβιος ο Αρριανός, στον οποίο οφείλουμε τη μερική γνώση που έχουμε για τον Επίκτητο, αφού εκείνος συγκέντρωσε τις ομιλίες του και τις δημοσίευσε.
Advertisment
Σήμερα αυτές κυκλοφορούν ως συνθέσεις των σκέψεων και των αποφθεγμάτων του με το όνομα το «Εγχειρίδιο του Επίκτητου». Ο Επίκουρος πρόσκειτο στον Στωικισμό και εστίασε τη διδασκαλία του στον άνθρωπο και την εκπαιδευτική αγωγή του, με βασική αναφορά στην ηθική, όντας επηρεασμένος από τον Σένεκα και μάλιστα για εκείνον η εκπαίδευση είναι το μέσο κατοχύρωσης της ελευθερίας, η οποία είναι περισσότερο εσωτερική παρά εξωτερική υπόθεση. Υποστήριζε τη σημασία της εξάσκησης ενός φιλοσοφικού γίγνεσθαι έτσι ώστε ο άνθρωπος να δύναται να διακρίνει μεταξύ όσων μπορεί να ελέγχει και εκείνων που δεν έχει κανέναν εξουσιαστικό έλεγχο.
Η ευδαιμονία έρχεται όταν υπάρξει μια διευθετημένη ισορροπία μεταξύ αυτών των δύο πυλώνων διαμέσου της γνώσης των «εφ’ημίν», δηλαδή των σκέψεων, των συναισθημάτων, των ορμών και των πράξεών μας κοκ., και των «ουκ εφ’ημίν», δηλαδή των εξωγενών παραγόντων, που δεν υπάγονται σε εμάς, όπως είναι ο πλούτος, η τύχη, η δόξα κοκ. Αυτή η διδασκαλία αντανακλούσε αφενός μεν τα βιώματα περί της ατομικής ελευθερίας, αλλά ταυτόχρονα το κλίμα της εποχής εκείνης, όπου ο άνθρωπος αισθανόταν μόνος απέναντι σε εξελίξεις τις οποίες αδυνατούσε να επηρεάσει.
Έτσι, λοιπόν, ο Επίκτητος προτείνει στον άνθρωπο να αναζητήσει την ευδαιμονία ανεξαρτήτως των εξωτερικών συνθηκών και με τα δικά του μέσα. Αυτό επιδίωκαν τόσο ο Στωικισμός όσο και ο Επικουρισμός και ίσως δεν είναι διόλου τυχαίο ότι στην εποχή μας οι άνθρωποι έχουν ένα αναζωπυρωμένο ενδιαφέρον για αυτά τα δύο φιλοσοφικά ρεύματα καθώς οι κατευθύνσεις που προτείνονται ως λύσεις μπορούν να συμβάλλουν ωφέλιμα όταν μάλιστα τα παγκόσμια γεγονότα φαίνονται να είναι ταχύτατα και μη προβλέψιμα πλέον.
Advertisment
Μια τέτοια μεταστροφή των ανθρώπων σε ατομικές λύσεις και πρακτικές συμβουλές βελτίωσης της ζωής μέσω μιας εσωτερικής αυτογνωσίας και αναδιαμόρφωσης είναι κάτι ολοένα και πιο συχνό φαινόμενο στις ημέρες μας και έτσι η διδασκαλία του Επίκτητου είναι επίκαιρη όσο ποτέ άλλοτε.
Ο Επίκτητος πρέσβευε ουσιαστικά ότι η φιλοσοφία δεν είναι μια διανοητική άποψη ή γνώση, αλλά μια πρακτική που βιώνεται και έτσι ο δάσκαλος της φιλοσοφίας διαγιγνώσκει την «ασθένεια» βρίσκοντας τις αιτίες εξαιτίας των οποίων κάποιος έχει απομακρυνθεί από την αληθινή του φύση. Επομένως δεν θεωρούσε ότι η φιλοσοφία είναι μια παρηγοριά, ούτε θα έπρεπε να αναλώνεται σε τέτοιου είδους λόγια, αλλά να δείξει ότι η αιτία του πόνου είναι οι λανθασμένες επιλογές και πώς αυτές μπορούν να διορθωθούν, όταν εμείς αναλάβουμε να ζούμε σύμφωνα με τη Φύση και διαμέσου του Λόγου, που πρακτικά δεν είναι μονάχα η «λογική», αλλά μάλλον την θεωρούσε ώς εκείνο το τμήμα της Φύσεως και του Θεού.
Σύμφωνα με την άποψη περί του «Λόγου» δίδασκε ότι η ελεύθερη βούληση είναι αυτή που μας βοηθάει να θέλουμε αυτό που είναι ορθό, άρα αυτό που είναι φυσικό. Πίσω από τις επιθυμίες και τις ανάγκες υπάρχει η “φύση” την οποία πρέπει να την αναγνωρίσουμε και να τη μελετήσουμε μέσω της λογικής. Οφείλουμε να έχουμε έναν βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό πάνω στη φύση του εαυτού μας, των πραγμάτων και των γεγονότων, έτσι ώστε να προσαρμοστούμε στη φύση και όχι να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τους νόμους της φύσης για να προσαρμοστούν αυτοί στις δικές μας επιθυμίες. Όλη η δυστυχία μας προκύπτει όχι από τη φύση των πραγμάτων, αλλά από την άγνοιά μας για το τι ζητά η φύση.
Η λειτουργία αυτή που μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να εναρμονιστεί με τη φύση του κόσμου είναι ο «λόγος» και η λογική αναπτύσσεται με την εκπαίδευση και την υποκειμενική ανάληψη της ατομικής ευθύνης να εκπαιδεύσουμε τον εαυτό μας λογικά και πέραν των παθών με εγρήγορση.
Το ακόλουθο απόσπασμα είναι χαρακτηριστικό δείγμα της φιλοσοφικής διδασκαλίας του Επίκτητου που συνοψίζει όσα αναφέρθηκαν εδώ:
«”Άνθρωπέ μου, εξέτασε πρώτα το πράγμα και μετά την ίδια σου την φύση και τί μπορείς να σηκώσεις. Αν θέλεις να γίνεις παλαιστής, φρόντισε τους ώμους σου, τους μηρούς σου, την μέση σου. Ο καθένας άλλωστε γεννιέται για διαφορετικό πράγμα. Νομίζεις ότι με αυτά που κάνεις, μπορείς να φιλοσοφήσεις; Νομίζεις ότι μπορείς να τρως και να πίνεις όπως το κάνεις, να οργίζεσαι το ίδιο, να δείχνεις την ίδια κακή διάθεση; Πρέπει να ξαγρυπνάς, να κοπιάζεις να νικήσεις κάποιες επιθυμίες σου, ν’ απομακρυνθείς από τους δικούς σου, να υποστείς την περιφρόνηση και του μικρού δούλου, την κοροϊδία όλων αυτών που συναντάς, να έχεις σε όλα το μικρότερο μερίδιο, στην εξουσία, στις τιμές, στο δικαστήριο. Όταν θα έχεις σταθμίσει τα παραπάνω, εφ’ όσον το κρίνεις, έλα, αν θέλεις, να τ’ ανταλλάξεις με την απάθεια, την ελευθερία, την αταραξία. . . . λίγο να νυστάξεις και χάνεις όλα όσα έχεις συγκεντρώσει μέχρι τώρα. Να προσέχεις, λοιπόν, τις παραστάσεις σου, να επαγρυπνείς. Δεν είναι λίγα αυτά που διαφυλάσσεις. Είναι η αιδώς, η πίστη, η ευστάθεια, η απαλλαγή από τα πάθη, από την λύπη, από τον φόβο, από την ταραχή, με μια λέξη η ελευθερία. Πόσο πουλάς όλα ετούτα; Κοίταξε πόσο αξίζουν.”
ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές, Γ/ιε,8-12.»
Όπως αντιλαμβάνεσαι, ο Επίκτητος έδινε μεγάλη σημασία στην ελευθερία και τη συνέδεε άρρηκτα με την ευτυχία, ωστόσο η ελευθερία ήταν μια ατομική υπόθεση και δεν σχετιζόταν μονάχα με τις εξωτερικές καταστάσεις και τα γεγονότα που συμβαίνουν. Η προτροπή του σχετιζόταν με το τι μπορεί ο άνθρωπος να πράξει μέσα από το προσωπικό του ήθος, δηλαδή τη στωική στάση της ζωής του και μέσω της συνεχούς άσκησης. Η εγρήγορση ενάντια στα πάθη, το φόβο, τη λύπη, αλλά και όλα όσα καθιστούν κάποιον έναν δούλο, είναι μια βέβαιη οδός προς την ελευθερία και προς μια ευδαιμονική και ατάραχη ζωή. Παρακάτω ακολουθεί ένας σύντομος μα περιεκτικός οδηγός που απαρτίζεται από Δέκα συμβουλές των διδασκαλιών του Επίκτητου για μια ζωή ελευθερίας και ευδαιμονίας.
1. Ασχολήσου μόνο με τις δικές σου υποθέσεις
Είναι σημαντικό να διακρίνεις τι είναι αυτό που ουσιαστικά σε αφορά από όλα εκείνα που δεν είναι δικά σου θέματα και αναγνώρισε ότι αυτά που ανήκουν στους άλλους είναι αποκλειστικώς δική τους υπόθεση. Η δική σου ευθύνη αφορά στις δικές σου υποθέσεις και εάν επικεντρωθείς σε αυτές τότε θα λειτουργείς πιο αποτελεσματικά για τον εαυτό και τη ζωή σου. Επιπρόσθετα θα απαλλαγείς από ευθύνες και βάρη που δεν σου ανήκουν, ενώ θα είσαι ανεπηρέαστος από πιέσεις και περιορισμούς που έχεις επιβάλλει στον εαυτό σου ασχολούμενος με όλα τα υπόλοιπα που δεν σε αφορούν.
2. Οι επιθυμίες και οι αποστροφές μας είναι άστατοι αφέντες
Οι επιθυμίες είναι σημαντικό να διακρίνονται από τα πάθη και τις έξεις, επειδή όταν εμείς είμαστε κύριοι αυτών λειτουργώντας μέσα από το Λόγο και πέραν από τις επιθυμητικές προσταγές, τότε μπορούμε να απολαμβάνουμε υπεύθυνα και ελεύθερα δίχως καταναγκασμούς, πέραν από τα αισθήματα της έλλειψης όταν δεν έχουμε κάτι που επιθυμούμε. Η άλλη όψη της επιθυμίας είναι εξίσου σημαντική αφού αφορά στην αποστροφή όλων όσων μας απωθούν ή μας προκαλούν δυσαρέσκεια, επομένως κι οι δυο αυτές καταστάσεις οδηγούν στην απογοήτευση και φέρνουν τη δυστυχία, εφόσον τις επιτρέψουμε να κυριαρχήσουν επάνω μας. Επομένως είναι προτιμότερο να είμαστε εμείς οι κύριοι των επιθυμιών μας αντί να τις επιτρέψουμε να είναι δυνάστες μας.
3. Δες τα πράγματα όπως ακριβώς είναι
Τα γεγονότα της ζωής βρίσκονται πέραν των δικών μας προσδοκιών και αξιώσεων αφού ακολουθούν τη δική τους ροή, όπως άλλωστε και οι άλλοι άνθρωποι μπορούν να συμπεριφέρονται με τους δικούς τους τρόπους κι όχι σύμφωνα με τις δικές μας απαιτήσεις ή ανάγκες. Επομένως αποδέξου αυτό που συμβαίνει και καλωσόρισέ το, κοίτα τα γεγονότα όπως αυτά συμβαίνουν απαλλάσοντας τον εαυτό σου από ψευδαισθήσεις και από τον περιττό πόνο που αυτές προσθέτουν και σε επιβαρύνουν. Όταν το κάνεις αυτό απελευθερώνεις τον εαυτό σου από τις προσκολλήσεις και τυχόν προδοκίες, οι οποίες μπορούν να αποφευχθούν όταν λειτουργείς με αυτόν τον τρόπο αντίληψης της πραγματικότητας.
4. Τα γεγονότα δεν μπορούν να μας βλάψουν, αλλά οι απόψεις μας γι’ αυτά μπορούν
Όλα όσα συμβαίνουν είναι γεγονότα και ως εκ τούτου δεν μας βλάπτουν, ούτε μας παρεμποδίζουν, αλλά εάν αισθάνεσαι ότι υπάρχουν ως εμπόδια προς εσένα, τότε μπορείς να αλλάξεις τις απόψεις σου για αυτά. Τα εξωτερικά γεγονότα είναι αυτά που είναι, αλλά μονάχα οι στάσεις και οι αντιδράσεις σου είναι που δημιουργούν τα προβλήματα και πολλές φορές δημιουργούν καταστροφές. Κανένα γεγονός δεν θα μπορούσε να είναι τόσο τραγικό, ούτε καν ακόμη κι ο θάνατος, επειδή από μόνος του δεν σημαίνει κακό, αλλά η δική μας στάση απέναντί του μπορεί να μας επιβαρύνει περισσότερο. Ο Επίκτητος έλεγε ότι η ιδέα μας περί του θανάτου μας προκαλεί πόνο και ο φόβος που εμείς τρέφουμε κάνει τα πράγματα χειρότερα και συνήθιζε να λέει την εξής συμβουλή: “Μην σε τρομάζει ο θάνατος, να σε τρομάζει ο φόβος για τον πόνο και τον θάνατο”.
5. Δεν κερδίζεις τίποτα με το να κατακρίνεις τον εαυτό σου ή τους άλλους
Εκείνοι που κατακρίνουν τους άλλους και τους κατηγορούν για τις δικές τους ατυχίες είναι οι άνθρωποι που δεν έχουν παιδεία, ενώ οι καλλιεργημένοι συνήθως κατηγορούν περισσότερο τον εαυτό τους από ότι τους άλλους. Ωστόσο εκείνοι οι άνθρωποι, που έχουν αφιερώσει τον εαυτό και τη ζωή τους στη σοφία, αντιλαμβάνονται πόσο ανόητη συμπεριφορά είναι να κατακρίνουμε και να κατηγορούμε τους άλλους, επειδή είναι ανώφελο και δη βλαβερό, αφού δεν κερδίζεις τίποτε κάνοντάς το.
6. Αποδέξου τα γεγονότα όπως συμβαίνουν
Όταν απαλλάξεις τον εαυτό σου από προσδοκίες και επιθυμίες που είναι αδιάλλακτες, τότε θα μπορείς να βιώνεις τα γεγονότα όπως συμβαίνουν με γαλήνη και ηρεμία, ειδάλλως θα μάχεσαι συνεχώς την πραγματικότητα. Η αποδοχή των γεγονότων παρέχει αίσθημα ηρεμίας και αταραξίας, αρετές μέσα από τις οποίες είσαι ικανός να επιφέρεις μεγάλες αλλαγές.
7. Η καλή ζωή είναι η ζωή της εσωτερικής γαλήνης
Ένα αναπόσπαστο βασικό συστατικό για μια καλή ζωή είναι η εσωτερική ηρεμία και το ζητούμενο της καλής εκπαίδευσης αφορά σε μια ηθική ανάπτυξη, η οποία μεταξύ άλλων έχει επιπλέον το αποτέλεσμα της απελευθέρωσης από τις εσωτερικές ταραχές. Ο Επίκτητος λέει ότι: «μπορείς να σταματήσεις να δυσφορείς για ετούτο και για εκείνο, αφού είναι προτιμότερο να πεθάνεις από πείνα δίχως να σε βαραίνουν η λύπη και ο φόβος, παρά να ζεις πλούσια μα γεμάτος ανησυχία, φόβο, καχυποψία και ασυγκράτητη επιθυμία». Επομένως η ζωή δίχως αυτά τα βλαβερά συστατικά που επιβαρύνουν την ύπαρξη είναι μια πλούσια ζωή και η αξία της εσωτερικής γαλήνης είναι αγαθό ανώτατης τάξεως.
8. Όπως σκέφτεσαι, αυτό γίνεσαι
Αυτό που είμαστε δημιουργείται από τις δικές μας σκέψεις και όπως σκεφτόμαστε έτσι γινόμαστε. Είναι σημαντικό να παραμένεις σε ηρεμία και αταραξία, προσέχοντας τις ερμηνείες που κάνεις σε σχέση με τα εξωτερικά συμβάντα και τις εσωτερικές σου σκέψεις, επειδή αυτό που σκέφτεσαι καθορίζει αυτό που γίνεσαι. Για τον Επίκτητο οι καταστάσεις της ζωής είναι συμβολικές και καταδεικνύουν τι πιστεύει κάποιος για τον εαυτό του και τους άλλους, από τον τρόπο που συμπεριφέρεται και αυτός εν πολλοίς σχετίζεται με τον τρόπο και την ποιότητα των σκέψεών του.
9. Μείνε έξω από τις δαγκάνες της φλυαρίας
Η φλυαρία διαβρώνει τον άνθρωπο και παρεμποδίζει τον ανώτερο σκοπό, του καθώς ο άνθρωπος έρχεται ως μια ψυχή σε αυτόν τον κόσμο, προκειμένου για να γνωρίσει τον εαυτό του και τον Κόσμο. Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη συμβουλή, αυτό που σκέφτεσαι αυτό γίνεσαι και εάν φλυαρείς για μηδαμινά πράγματα γίνεσαι μηδαμινός, αφού η προσοχή σου αποσπάται από το μηδαμινό. Φυσικά αυτό δεν συνεπάγεται ότι όλες οι συζητήσεις σου θα πρέπει να είναι φιλοσοφικές, αλλά η φλυαρία δεν σε ωφελεί ούτε εσένα, ούτε κάποιον άλλον καθώς είναι μια κενολογία και όσο περισσότερο αφιερώνεις την εστίασή σου στη φλυαρία, παύεις να είσαι σε εγρήγορση και σε ελεύθερη βούληση, ενώ είναι πολύ εύκολο να αρχίσεις να χρησιμοποιείς το λόγο άνευ επίγνωσης, να επαινείς, να κατηγορείς, να κρίνεις και να συγκρίνεις ανθρώπους κοκ. Η ευτυχία που θα νιώσεις όταν παραμένεις εκτός της ακατάσχετης φλυαρίας είναι δεδομένη!
10. Πρόσεχε το σώμα σου
Το σώμα έχει συγκεκριμένες ανάγκες και εάν θέλεις να ζεις με ευδαιμονία τότε καλό θα είναι να φροντίζεις το σώμα σου και να μεριμνάς για τις ανάγκες του με τον βέλτιστο καθ’όλα τρόπο. Να δίνεις πάντα στο σώμά σου αυτό που του είναι απαραίτητο, με μέτρο και φειδώ, αφού μονάχα έτσι θα προάγεις την υγεία και την ευημερία σου. Όλες οι ανάγκες του είναι εξίσου σημαντικές, η υγιεινή τροφή, το υγιεινό ποτό, τα αξιοπρεπή ενδύματα, μια θερμή εστία και κατοικία. Φρόντισε το σώμα σου καθώς είναι αυτό που φιλοξενεί την ψυχή σου και να το προσέχεις, αλλά να αποφεύγεις να το χρησιμοποιείς επιδεικνύοντάς το και με κατάχρηση. Το σώμα σου θα δείξει την καλή σου χρήση και θα την εκτιμήσει χαρίζοντάς σου ευεξία και ευημερία.
Αυτές οι δέκα συμβουλές του Επίκτητου μπορούν να μας βοηθήσουν εάν τις εφαρμόσουμε έτσι ώστε να ζήσουμε με εσωτερική γαλήνη και αταραξία, προάγοντας την υγεία μας και την ευδαιμονία σε μια καθημερινή βάση και το αθροιστικό αποτέλεσμα συσσωρευτικά μας οδηγεί σε μια ζωή ευτυχίας. Είναι αξιοσημείωτη φυσικά η ομοιότητα των διδαχών του Επίκτητου με τα ποικίλα σημερινά new age και αυτογνωσιακά προτάγματα των μοντέρνων θεραπευτών, ψυχολόγων, συμβούλων υγείας και αφθονίας, των life coaches, εναλλακτικών και άλλων ειδικών κοκ., που μας επανέρχονται, αφού οι φιλοσοφίες τόσον χιλιάδων ετών είχαν παραγκωνισθεί ή λησμονηθεί ή ακόμη και αγνοηθεί, ενόσω στην εποχή μας φαίνεται να εισάγονται ως ‘νεότερες αντιλήψεις’ και μοντέλα συμπεριφοράς και νόησης ή ‘new mindsets’!
Ειδικά στη χώρα μας που ευδοκίμησαν τόσοι φωτεινοί άνθρωποι και δάσκαλοι, εδώ όπου άνθισε η φιλοσοφία, μπορούμε να βρούμε πολλούς σηματοδότες για μια ζωή ευτυχή και με υγεία, με αρετή και ελευθερία! Επειδή ακριβώς θέλει αρετή και τόλμη για να αναλάβουμε εμείς την ευθύνη της ζωής μας και επομένως την ευτυχία μας, η οποία δεν εξαρτάται από κανέναν άλλο και δεν επηρεάζεται από καμία εξωτερική κατάσταση αν δεν το επιτρέψουμε εμείς! Τα μηνύματα του Επίκτητου όπως και πολλών άλλων φιλοσόφων, μπορούν να μας φανούν πολύτιμοι οδηγοί, εντούτοις, όμως, το πρώτο βήμα θα πρέπει να το κάνουμε εμείς και είναι πολύ διαφορετικό το να γνωρίζεις ένα μονοπάτι από το να βαδίζεις στο μονοπάτι. Εσύ είσαι έτοιμος να το βαδίσεις βιώνοντας τη δική σου ευτυχία;
