Οι περισσότεροι άνθρωποι, Παυλίνε, παραπονούνται για την κακία της φύσης, με το σκεπτικό ότι γεννιόμαστε για μια ζωή σύντομης διάρκειας και ότι οι χρονικές στιγμές που μας έχουν δοθεί φεύγουν σαν αστραπή τόσο γρήγορα, ταχύτατα, ώστε ελάχιστοι από εμάς να αποφεύγουν το εξής: η ζωή μάς εγκαταλείπει μόλις ετοιμαζόμαστε να τη ζήσουμε. Δεν είναι μόνο το πλήθος και ο απερίσκεπτος όχλος που θλίβονται για αυτό το οικουμενικό κακό (όπως θεωρούν ότι είναι)· προ- καλεί παθιασμένους θρήνους και στους ηγέτες.
Γι’ αυτό και ακούμε τον σπουδαιότερο των γιατρών να λέει: «Η ζωή είναι σύντομη και η τέχνη διαρκής». Ή ακούμε το παράπονο, τόσο αταίριαστο για έναν φιλόσοφο, που εξέφρασε ο Αριστοτέλης όταν διαφωνούσε με τη φύση: «Υπήρξε τόσο γενναιόδωρη με τη διάρκεια ζωής των ζώων, ώστε η ύπαρξή τους να εκτείνεται σε πέντε ή δέκα εποχές, αλλά όρισε ένα κατά πολύ βραχύτερο τέλος για τους ανθρώπους, μια φυλή που γεννήθηκε για τόσο πολλά σπουδαία κατορθώματα».
Advertisment
Στην πραγματικότητα, ο χρόνος της ζωής μας δεν είναι σύντομος, αλλά μεγάλο μέρος του το κατασπαταλούμε. Η ζωή έχει αρκετή διάρκεια και μας έχει τόσο γενναιόδωρα παραχωρηθεί ώστε να μπορούμε να επιτυγχάνουμε σπουδαία πράγματα, εάν δεν την κατασπαταλήσουμε· αλλά όταν χάνεται μέσα από την αναζήτηση των ηδονών και την έλλειψη της επίγνωσης, όταν καταξοδεύεται για κάτι μη καλό, τότε, καθώς η τελική αναγκαιότητα υποχωρεί, συνειδητοποιούμε ότι η ζωή που δεν καταλάβαμε καν πώς πέρασε είναι ήδη πίσω μας.
Περίπου ως εξής: η ζωή δεν είναι σύντομη όταν την αποκτούμε, αλλά την καθιστούμε σύντομη· άρα δεν είναι λίγη η ζωή μας, εμείς είμαστε που την κατασπαταλούμε. Όπως ο άφθονος και βασιλικός πλούτος μπορεί να διασκορπιστεί μέσα σε μια στιγμή εάν πέσει στα χέρια ενός κακού αφέντη, ενώ αυξάνεται όταν τον χρησιμοποιεί ένας καλός επιστάτης, έτσι και η ζωή μας έχει επαρκή διάρκεια για όποιον τη διαχειρίζεται σωστά.
Γιατί παραπονούμαστε σχετικά με τη φύση; Αφού είναι γεμάτη καλοσύνη. Η ζωή είναι μακρά εάν ξέρεις πώς να την αξιοποιήσεις. Αλλά η ακόρεστη απληστία αρπάζει ένα μέρος της· η επίπονη αφοσίωση σε ανώφελα εγχειρήματα αποσπά άλλο ένα μέρος της· ένα άλλο κομμάτι είναι ποτισμένο στο κρασί, καθώς η απραξία μάς κάνει όλο και πιο νωθρούς· η φιλοδοξία, που πάντα εξαρτάται από έξωθεν απόψεις, εξαντλεί ένα άλλο κομμάτι, ενώ κάποιο άλλο σε όλα τα μήκη και πλάτη της στεριάς και της θάλασσας καθοδηγείται από τον ασίγαστο ζήλο για το εμπόριο και την ελπίδα της κερδοφορίας.
Advertisment
Κάποιοι βασανίζονται από την επιθυμία να στρατεύονται, κι έχουν πάντα στόχο να τραυματίζουν τους άλλους ή ανησυχούν μήπως τραυματιστούν οι ίδιοι· κάποιοι άλλοι γίνονται δούλοι με τη θέλησή τους, φροντίζοντας τους ανωτέρους τους χωρίς ανταπόδοση. Έπειτα έχουμε το πλήθος που δεν επιδιώκει σταθερούς στόχους –η αεικίνητη, ευμετάβλητη, ανικανοποίητη ρηχότητά του το παρασύρει από το ένα σχέδιο στο άλλο– καθώς και άλλους οι οποίοι δεν ικανοποιούνται με κανέναν από τους επιδιωκόμενους στόχους τους και φτάνουν στο τέλος της ζωής τους περπατώντας σκυφτοί και με χασμουρητά, επιβεβαιώνοντας κατά την άποψή μου πως ό,τι είπαν οι μέγιστοι των ποιητών, με τη μορφή χρησμού, όντως ισχύει:
«Μόνο ένα ψήγμα ζωής ζούμε ουσιαστικά». Όλα τα υπόλοιπα δεν είναι ζωή αλλά μόνο χρόνος.
Οι αδυναμίες μάς κυκλώνουν και μας καταπιέζουν παντού. Μας αποτρέπουν από το να υψώσουμε τη ματιά μας και να δούμε την αλήθεια και, αντίθετα, κρατούν το βλέμμα μας χαμηλωμένο και στυλωμένο στις επιθυμίες μας. Δεν επιτρέπεται ποτέ στους ανθρώπους να επιστρέψουν στον αληθινό τους εαυτό. Αν συναντήσουν τυχαία ένα πεδίο ηρεμίας, αυτό είναι σαν τη βαθιά θάλασσα, που κυλάει με φουσκονεριές μετά τη θύελλα· εξακολουθούν να κυλούν εδώ κι εκεί, και ποτέ δεν απαλλάσσονται από τις επιθυμίες τους.
Νομίζεις ότι μιλώ για εκείνους που έχουν αδιαμφισβήτητα ελαττώματα; Αρκεί να κοιτάξεις αυτούς που η καλή τους τύχη έλκει τα πλήθη, ασφυκτιούν μέσα στην ίδια τους την επιτυχία. Πόσοι από αυτούς έχουν διαπιστώσει ότι ο πλούτος είναι βάρος! Πόσοι από αυτούς υπέστησαν αφαίμαξη λόγω της ευφράδειάς τους και της εμμονής τους να επιδεικνύουν τα χαρίσματά τους σε καθημερινή βάση! Πόσοι από αυτούς ωχριούν από τη διαρκή επιδίωξη της ηδονής! Πόσοι από αυτούς δεν έχουν πλέον καμία ελευθερία όταν τους κυκλώνει ένα πλήθος εξαρτώμενων!
Κοίταξέ τους προσεκτικά, όλους, από εκείνους κάτω δεξιά ως την κορυφή. Κάποιος άνθρωπος προσλαμβάνει δικηγόρο, ένας άλλος αναλαμβάνει την υπόθεση, ένας τρίτος στέκει στο βήμα, ένας τέταρτος οργανώνει τη γραμμή υπεράσπισης, ένας πέμπτος εκτελεί χρέη δικαστή, αλλά κανένας από αυτούς δεν υποβάλλει μήνυση για να διεκδικήσει τον εαυτό του· ο καθένας τους χρησιμοποιείται για χάρη κάποιου άλλου.
Εμπρός, λοιπόν, ρώτησε για εκείνους που τα ονόματά τους είναι στα χείλη όλων μας. Θα δεις πόσο διαφέρουν μεταξύ τους: Ο πρώτος καλοπιάνει τον δεύτερο, ο δεύτερος τον τρίτο· κανείς δεν ανήκει στον εαυτό του. Έπειτα σκέψου την οργή, αν και παρανοϊκή, όσων παραπονούνται για την αλαζονεία των ανωτέρων, λέγοντας ότι δεν βρίσκουν χρόνο για όσους επιθυμούν μια συνάντηση.
Τολμά κανείς να παραπονεθεί για την αλαζονεία κάποιου άλλου, ενώ ο ίδιος δεν βρίσκει χρόνο για τον εαυτό του; Ιδού λοιπόν ένας άνθρωπος που καταδέχεται να σου δώσει σημασία (όποιος κι αν είσαι) μια στο τόσο, αν και με υπεροπτικό ύφος· που ανοίγει τα αυτιά του στα λόγια σου και σε δέχεται ενώπιόν του· ωστόσο, δεν θεώρησες ότι αξίζεις να κοιτάξεις ή να ακούσεις τον εαυτό σου. Δεν έχεις κανένα δικαίωμα να απαιτείς από οποιονδήποτε να σου ανταποδώσει αυτές τις υπηρεσίες· όταν τις παρείχες, δεν ήταν από επιθυμία να είσαι με κάποιον άλλο αλλά από ανικανότητα να είσαι με τον εαυτό σου.
Αν και όλα τα φωτεινά πνεύματα που έλαμψαν κατά καιρούς συμφωνούν σε τούτο το σημείο, παρ’ όλα αυτά δεν μπορούν ποτέ να σαστίσουν αρκετά απέναντι στην ομίχλη που κυριεύει τον ανθρώπινο νου. Κανένας δεν επιτρέπει να αρπάξουν την ιδιοκτησία του· ακόμα κι αν προκύψει η παραμικρή διένεξη σχετικά με τα όριά της, οι άνθρωποι εφορμούν με πέτρες και όπλα.
Κι όμως, επιτρέπουν στους άλλους να εισβάλλουν στη ζωή τους, ή μάλλον οι ίδιοι εγκαθιστούν εκείνους που θα αποκόψουν τεμάχια της επικράτειάς της. Δεν θα βρεις ούτε έναν να δίνει εκούσια μερίδιο από τα χρήματά του, αλλά σε πόσους δίνουμε μερίδιο της ζωής μας! Οι άνθρωποι είναι τσιγκούνηδες στη διατήρηση των ακινήτων τους, αλλά όταν πρόκειται για τη δαπάνη του χρόνου, το μόνο πράγμα για το οποίο αποτελεί τιμή να είναι κανείς άπληστος, είναι σπάταλοι.
Ας απομονώσουμε κάποιον από το πλήθος των ηλικιωμένων κι ας του πούμε: «Βλέπουμε ότι έχεις φτάσει στο τελικό στάδιο της ανθρώπινης ζωής· σε βαραίνουν εκατό ή και πλέον χρόνια. Έλα, λοιπόν, συγκέντρωσε όλη τη διάρκεια της ζωής σου για έναν απολογισμό.
Υπολόγισε πόσο χρόνο σού έκλεψε ένας πιστωτής, μια ερωμένη, ένας ηγεμόνας ή ένας πελάτης· πόσο χρόνο σού έκλεψαν οι καβγάδες με τη γυναίκα σου ή οι επιπλήξεις προς τους δούλους σου, πόσο το να τρέχεις παντού στην πόλη για αναγκαίες υποχρεώσεις· έπειτα πρόσθεσε τις ασθένειες που προκαλούμε στον εαυτό μας, πρόσθεσε τον χρόνο που ξόδεψες χωρίς να κάνεις το παραμικρό· θα δεις ότι ο αριθμός των ετών δεν αντιστοιχεί στον αρχικό σου υπολογισμό.
«Αναζήτησε στη μνήμη σου τον χρόνο που η αποφασιστικότητά σου ήταν σταθερή –πόσο λίγες μέρες κατέληξαν όπως τις είχες προγραμματίσει!– και που είχες πλήρη έλεγχο του εαυτού σου· που το πρόσωπό σου είχε τη φυσική του έκφραση· που ο νους σου δεν ένιωσε φόβο. Σκέψου τι μπορείς να ισχυριστείς ότι έχεις κάνει σε αυτή την τόσο μακρά ζωή σου· πόσοι άνθρωποι πήραν κομμάτια της ζωής σου όταν εσύ δεν καταλάβαινες τι έχανες· πόση ζωή έχασες στην ανούσια θλίψη, στην ανόητη αγαλλίαση, στην άπληστη επιθυμία, στις δουλοπρεπείς κοινωνικές συναναστροφές· πόσο μικρό μέρος της ζωής σου σου ανήκει ακόμη· και τότε θα καταλάβεις ότι στην πραγματικότητα πεθαίνεις πολύ νωρίς».
Πώς εξηγείται αυτό; Ζεις λες και θα είσαι ζωντανός για πάντα, χωρίς να λαμβάνεις υπόψη το εύθραυστο της ανθρώπινης φύσης σου· δεν συνειδητοποιείς πόσο πολύς χρόνος έχει περάσει· τον κατασπαταλάς σαν να τον παίρνεις από γεμάτη και ξέχειλη αποθήκη, ενώ η ίδια εκείνη μέρα που αφιέρωσες σε κάποιο πρόσωπο ή πράγμα θα μπορούσε να είναι η τελευταία σου. Φοβάσαι για όλα τα πράγματα σαν θνητός· επιθυμείς όλα τα πράγματα σαν αθάνατος. Ακούμε πολλούς ανθρώπους να λένε: «Θα ελαττώσω τις υποχρεώσεις μου και θα κατεβάσω ρυθμούς στα πενήντα μου, και στα εξήντα μου θα αποσυρθώ από τα καθήκοντά μου».
Και ποιος σου εγγυάται ότι θα ζήσεις περισσότερο από όσο έχεις ήδη ζήσει; Ποιος θα σου επιτρέψει να τα πραγματοποιήσεις όλα αυτά όπως τα έχεις προγραμματίσει; Δεν ντρέπεσαι να αφήνεις κατά μέρος τη ζωή που σου απομένει και να αφιερώνεις στην ανώτερη σκέψη μόνο το μέρος εκείνο του χρόνου σου που δεν μπορεί να διατεθεί σε θέματα εργασίας; Πόσο αργά αρχίζουμε να ζούμε, τότε ακριβώς που πρέπει να αφήσουμε τη ζωή πίσω μας! Τι ανοησία να αγνοούμε τη θνητότητά μας και να αναβάλλουμε τις λογικές αναζητήσεις για την εποχή που θα κλείσουμε τα πενήντα ή τα εξήντα χρόνια μας, και να θέλουμε να αρχίσουμε τη ζωή μας σε ένα σημείο όπου λίγοι έχουν καταφέρει να φτάσουν!
Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Πώς να ζούμε πραγματικά βασισμένο στα κείμενα του Σενέκα και με την επιμέλεια του James S. Romm. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα σε όλα τα βιβλιοπωλεία και στο www.dioptra.gr. Διαβάστε τις πρώτες σελίδες του βιβλίου.
Τα βιβλία της σειράς Η τέχνη του ζην μας βοηθούν να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις του σήμερα μέσα από κείμενα αρχαίας σοφίας.
