Πριν από μερικά χρόνια, το Spotify δημοσίευσε έναν online διαδραστικό χάρτη των μουσικών προτιμήσεων, ταξινομημένο ανά πόλη. Εκείνη την εποχή, στο Παρίσι και τη Νάντη επικρατούσε η Jeanne Added, ενώ στο Λονδίνο προτιμούσαν το τοπικό ντουέτο χιπ χοπ Krept and Kronan. Είναι γνωστό ότι τα μουσικά γούστα ποικίλλουν με την πάροδο του χρόνου, ανά περιοχή, ακόμη και ανά κοινωνική ομάδα. Ωστόσο, οι περισσότεροι εγκέφαλοι μοιάζουν όμοιοι κατά τη γέννηση, οπότε τι συμβαίνει σε αυτούς που μας κάνει να καταλήγουμε με τόσο διαφορετικές μουσικές προτιμήσεις;
Συναισθήματα – μια ιστορία πρόβλεψης
Αν κάποιος σας παρουσίαζε μια άγνωστη μελωδία και τη σταματούσε ξαφνικά, θα μπορούσατε να τραγουδήσετε τη νότα που νομίζετε ότι σας ταιριάζει καλύτερα. Τουλάχιστον, οι επαγγελματίες μουσικοί θα μπορούσαν! Σε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Journal of Neuroscience τον Σεπτέμβριο του 2021, δείχνουμε ότι παρόμοιοι μηχανισμοί πρόβλεψης συμβαίνουν στον εγκέφαλο κάθε φορά που ακούμε μουσική, χωρίς να το έχουμε απαραίτητα συνειδητοποιήσει. Αυτές οι προβλέψεις δημιουργούνται στον ακουστικό φλοιό και συγχωνεύονται με τη νότα που πραγματικά ακούστηκε, με αποτέλεσμα ένα “σφάλμα πρόβλεψης”. Χρησιμοποιήσαμε αυτό το σφάλμα πρόβλεψης ως ένα είδος νευρωνικής βαθμολογίας για να μετρήσουμε πόσο καλά ο εγκέφαλος μπορούσε να προβλέψει την επόμενη νότα σε μια μελωδία.
Advertisment
Πίσω στο 1956, ο Αμερικανός συνθέτης και μουσικολόγος Leonard Meyer διατύπωσε τη θεωρία ότι το συναίσθημα μπορεί να προκληθεί στη μουσική από μια αίσθηση ικανοποίησης ή απογοήτευσης που προέρχεται από τις προσδοκίες του ακροατή. Έκτοτε, οι ακαδημαϊκές εξελίξεις βοήθησαν στον εντοπισμό μιας σχέσης μεταξύ των μουσικών προσδοκιών και άλλων πιο σύνθετων συναισθημάτων. Για παράδειγμα, οι συμμετέχοντες σε μια μελέτη ήταν σε θέση να απομνημονεύσουν ακολουθίες τόνων πολύ καλύτερα αν μπορούσαν πρώτα να προβλέψουν με ακρίβεια τις νότες που περιέχονταν σε αυτές.
Τώρα, τα βασικά συναισθήματα (π.χ. χαρά, θλίψη ή ενόχληση) μπορούν να αναλυθούν σε δύο θεμελιώδεις διαστάσεις, την αξία και την ψυχολογική ενεργοποίηση, οι οποίες μετρούν, αντίστοιχα, πόσο θετικό είναι ένα συναίσθημα (π.χ. θλίψη έναντι χαράς) και πόσο συναρπαστικό είναι (πλήξη έναντι θυμού). Ο συνδυασμός τους μας βοηθά να ορίσουμε αυτά τα βασικά συναισθήματα. Δύο μελέτες από το 2013 και το 2018 έδειξαν ότι όταν ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να κατατάξουν αυτές τις δύο διαστάσεις σε μια συρόμενη κλίμακα, υπήρχε σαφής σχέση μεταξύ του σφάλματος πρόβλεψης και του συναισθήματος. Για παράδειγμα, σε αυτές τις μελέτες, οι μουσικές νότες που προβλέπονταν με λιγότερη ακρίβεια οδηγούσαν σε συναισθήματα με μεγαλύτερη ψυχολογική ενεργοποίηση.
Σε όλη την ιστορία της γνωστικής νευροεπιστήμης, η ευχαρίστηση έχει συχνά συνδεθεί με το σύστημα ανταμοιβής, ιδίως όσον αφορά τις διαδικασίες μάθησης. Μελέτες έχουν δείξει ότι υπάρχουν συγκεκριμένοι ντοπαμινεργικοί νευρώνες που αντιδρούν στο σφάλμα πρόβλεψης. Μεταξύ άλλων λειτουργιών, η διαδικασία αυτή μας επιτρέπει να μαθαίνουμε και να προβλέπουμε τον κόσμο γύρω μας. Δεν είναι ακόμη σαφές αν η ευχαρίστηση οδηγεί στη μάθηση ή το αντίστροφο, αλλά οι δύο διαδικασίες συνδέονται αναμφίβολα. Αυτό ισχύει και για τη μουσική.
Advertisment
Όταν ακούμε μουσική, η μεγαλύτερη ευχαρίστηση προέρχεται από γεγονότα που προβλέπονται με μέτριο μόνο επίπεδο ακρίβειας. Με άλλα λόγια, τα υπερβολικά απλά και προβλέψιμα γεγονότα -ή, πράγματι, τα υπερβολικά πολύπλοκα- δεν προκαλούν απαραίτητα νέα μάθηση και, επομένως, παράγουν μόνο μια μικρή ποσότητα ευχαρίστησης. Η μεγαλύτερη ευχαρίστηση προέρχεται από τα γεγονότα που εμπίπτουν στο ενδιάμεσο – εκείνα που είναι αρκετά περίπλοκα ώστε να προκαλούν το ενδιαφέρον αλλά συνάδουν αρκετά με τις προβλέψεις μας ώστε να σχηματίζουν ένα μοτίβο.
Προβλέψεις που εξαρτώνται από την κουλτούρα μας
Παρ’ όλα αυτά, οι προβλέψεις μας για τα μουσικά γεγονότα παραμένουν αναπόφευκτα συνδεδεμένες με τη μουσική μας ανατροφή. Για να διερευνήσει αυτό το φαινόμενο, μια ομάδα ερευνητών συναντήθηκε με τους Σάμι, οι οποίοι κατοικούν στην περιοχή που εκτείνεται μεταξύ των βορειότερων άκρων της Σουηδίας και της χερσονήσου Κόλα στη Ρωσία. Το παραδοσιακό τραγούδι τους, γνωστό ως yoik, διαφέρει σε μεγάλο βαθμό από τη δυτική τονική μουσική λόγω της περιορισμένης έκθεσης στη δυτική κουλτούρα.
Για μια μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2000, ζητήθηκε από μουσικούς από περιοχές των Σάμι, τη Φινλανδία και την υπόλοιπη Ευρώπη (οι τελευταίοι προέρχονταν από διάφορες χώρες που δεν ήταν εξοικειωμένοι με το τραγούδι yoik) να ακούσουν αποσπάσματα yoik που δεν είχαν ακούσει ποτέ πριν. Στη συνέχεια τους ζητήθηκε να τραγουδήσουν την επόμενη νότα του τραγουδιού, η οποία είχε σκόπιμα παραλειφθεί. Είναι ενδιαφέρον ότι η διασπορά των δεδομένων διέφερε πολύ μεταξύ των ομάδων- δεν έδωσαν όλοι οι συμμετέχοντες την ίδια απάντηση, αλλά ορισμένες νότες ήταν πιο διαδεδομένες από άλλες σε κάθε ομάδα. Αυτοί που προέβλεψαν με μεγαλύτερη ακρίβεια την επόμενη νότα στο τραγούδι ήταν οι μουσικοί Σάμι, ακολουθούμενοι από τους Φινλανδούς μουσικούς, οι οποίοι είχαν εκτεθεί περισσότερο στη μουσική των Σάμι από ό,τι οι μουσικοί από άλλες χώρες της Ευρώπης.
Εκμάθηση νέων πολιτισμών μέσω παθητικής έκθεσης
Αυτό μας φέρνει στο ερώτημα του πώς μαθαίνουμε για τους πολιτισμούς, μια διαδικασία γνωστή ως εγκλιματισμός. Για παράδειγμα, ο μουσικός χρόνος μπορεί να χωριστεί με διάφορους τρόπους. Οι δυτικές μουσικές παραδόσεις χρησιμοποιούν γενικά τετράχρονες υπογραφές (όπως ακούγεται συχνά στο κλασικό rock ‘n’ roll) ή τρίχρονες υπογραφές (όπως ακούγεται στα βαλς). Ωστόσο, άλλοι πολιτισμοί χρησιμοποιούν αυτό που η δυτική μουσική θεωρία ονομάζει ασύμμετρο μέτρο. Η βαλκανική μουσική, για παράδειγμα, είναι γνωστή για τα ασύμμετρα μέτρα, όπως οι εννιάχρονες ή επτάχρονες υπογραφές.
Για να διερευνήσει αυτές τις διαφορές, μια μελέτη του 2005 εξέτασε λαϊκές μελωδίες με συμμετρικά ή ασύμμετρα μέτρα. Σε κάθε μία από αυτές, προστέθηκαν ή αφαιρέθηκαν χτύποι σε μια συγκεκριμένη στιγμή -κάτι που αναφέρεται ως “ατύχημα”- και στη συνέχεια οι συμμετέχοντες διαφόρων ηλικιών τις άκουσαν. Ανεξάρτητα από το αν το κομμάτι είχε συμμετρικό ή ασύμμετρο μέτρο, τα βρέφη ηλικίας έξι μηνών ή λιγότερο άκουγαν για τον ίδιο χρόνο. Ωστόσο, τα παιδιά ηλικίας 12 μηνών αφιέρωναν σημαντικά περισσότερο χρόνο στην παρακολούθηση της οθόνης όταν τα “ατυχήματα” εισάγονταν στα συμμετρικά μέτρα σε σύγκριση με τα ασύμμετρα. Θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε από αυτό ότι τα υποκείμενα εξεπλάγησαν περισσότερο από ένα ατύχημα σε ένα συμμετρικό μέτρο, επειδή το ερμήνευσαν ως διακοπή ενός οικείου μοτίβου.
Για να ελέγξουν αυτή την υπόθεση, οι ερευνητές έβαλαν ένα CD με βαλκανική μουσική (με ασύμμετρα μέτρα) να παιχτεί στα βρέφη στα σπίτια τους. Το πείραμα επαναλήφθηκε μετά από μία εβδομάδα ακρόασης και τα βρέφη αφιέρωσαν τον ίδιο χρόνο στην παρακολούθηση της οθόνης όταν εισήχθησαν τα ατυχήματα, ανεξάρτητα από το αν το μέτρο ήταν συμμετρικό ή ασύμμετρο. Αυτό σημαίνει ότι μέσω της παθητικής ακρόασης της βαλκανικής μουσικής, μπόρεσαν να δημιουργήσουν μια εσωτερική αναπαράσταση του μουσικού μέτρου, η οποία τους επέτρεψε να προβλέψουν το μοτίβο και να ανιχνεύσουν τα ατυχήματα και στους δύο τύπους μέτρων.
Μια μελέτη του 2010 διαπίστωσε ένα εντυπωσιακά παρόμοιο αποτέλεσμα μεταξύ των ενηλίκων – σε αυτή την περίπτωση, όχι για το ρυθμό αλλά για το τονικό ύψος. Αυτά τα πειράματα δείχνουν ότι η παθητική έκθεση στη μουσική μπορεί να μας βοηθήσει να μάθουμε τα συγκεκριμένα μουσικά μοτίβα ενός συγκεκριμένου πολιτισμού – επίσημα γνωστή ως διαδικασία εγκλιματισμού.
