Σε έναν κόσμο χωρίς ραδιόφωνο, εφημερίδες ή κοινωνικά δίκτυα, πώς μαθαίνονταν τα νέα; Ποιος έλεγχε την πληροφορία και πώς επηρέαζε τις ζωές των ανθρώπων; Οι αρχαίες κοινωνίες, από την Αθήνα και τη Σπάρτη έως τη Ρώμη και την Περσία, είχαν τα δικά τους “μέσα μαζικής ενημέρωσης”. Ήταν πρωτόγονα, αλλά όχι απλοϊκά. Κι αν τα εξετάσουμε προσεκτικά, θα δούμε ότι οι μηχανισμοί αυτοί δεν απέχουν τόσο πολύ από τους σημερινούς.
Η φήμη ως ενημερωτικό δίκτυο
Στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, η πληροφόρηση ταξίδευε πρώτα και κύρια μέσα από τον προφορικό λόγο. Τα νέα μεταφέρονταν από στόμα σε στόμα, από τους εμπόρους, τους στρατιώτες που επέστρεφαν, τους ποιητές, τους ταξιδιώτες. Ήταν ένα άτυπο αλλά πανίσχυρο δίκτυο, όπου η πληροφορία εμπλουτιζόταν, παραποιούνταν ή ενισχυόταν με κάθε επανάληψη.
Advertisment
Στη ρωμαϊκή φαντασία, η fama (φήμη) δεν ήταν απλώς έννοια. Ο Βιργίλιος στην “Αινειάδα” τη χαρακτηρίζει “τέρατα με πολλά μάτια και στόματα”, υποδηλώνοντας την πανταχού παρούσα, ασταμάτητη φύση της. Όπως και σήμερα, οι ειδήσεις, αληθείς ή όχι, είχαν δύναμη. Μπορούσαν να διαμορφώσουν αποφάσεις, να καταστρέψουν ή να σώσουν ζωές.
Η πόλη ως πλατφόρμα – Αγορά, εκκλησία του δήμου, φόρουμ
Η δημόσια ζωή ήταν η καρδιά της ενημέρωσης. Στην Αθήνα, η Εκκλησία του Δήμου ήταν το πιο άμεσο και διαδραστικό μέσο πληροφόρησης. Οι πολίτες ενημερώνονταν, συζητούσαν και ψήφιζαν για ό,τι αφορούσε την πόλη. Παράλληλα, η αγορά λειτουργούσε ως χώρος διάδοσης της πληροφορίας. Εκεί διαδίδονταν νέα, φήμες, αλλά και επίσημες ανακοινώσεις μέσω των κηρύκων.
Στη Ρώμη, το φόρουμ είχε αντίστοιχο ρόλο. Ήταν ο τόπος όπου ο λαός μάθαινε για τις εξελίξεις, άκουγε ρητορικές ομιλίες και έβλεπε να αναρτώνται επίσημες αποφάσεις.
Advertisment
Acta Diurna: Η πρώτη “εφημερίδα”
Το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα πρώιμου μαζικού μέσου ενημέρωσης είναι τα Acta Diurna, τα “Ημερήσια Πράγματα” της Ρώμης. Εισάγονται τον 1ο αιώνα π.Χ. από τον Ιούλιο Καίσαρα και περιλάμβαναν δημόσιες ανακοινώσεις, δικαστικές αποφάσεις, γεννήσεις, θανάτους, ακόμη και κουτσομπολιά. Καταγράφονταν σε πίνακες και αναρτώνταν σε δημόσιους χώρους. Ήταν προσβάσιμα στους εγγράμματους πολίτες, αλλά και όσοι δεν ήξεραν γράμματα τα μάθαιναν μέσω αναγνώσεων ή διηγήσεων. Ήταν μια μορφή διαφάνειας, αλλά και ελέγχου της πληροφορίας από την εξουσία.
Προπαγάνδα και μονόπλευρη πληροφορία
Όπως και σήμερα, έτσι και τότε, η εξουσία επιδίωκε να ελέγχει την πληροφόρηση. Τα νομίσματα της εποχής ήταν φορείς πολιτικών μηνυμάτων. Ένας αυτοκράτορας μπορούσε να προπαγανδίσει τη νίκη του ή την ευσέβειά του μέσω των εικονογραφήσεων. Οι θρίαμβοι, τα αγάλματα, οι ναοί και οι επιγραφές ήταν όλα μέσα που επικοινωνούσαν μια συγκεκριμένη εικόνα της πραγματικότητας. Η πληροφόρηση δεν ήταν ποτέ ουδέτερη – ήταν πολιτικό εργαλείο.
Πόλεμος και πληροφορία: Τα συστήματα φρυκτωριών
Σε περιόδους πολέμου, η ανάγκη για γρήγορη πληροφόρηση γινόταν ζωτική. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τις φρυκτωρίες, δηλαδή πύργους από όπου ανάβονταν φωτιές σε προκαθορισμένους σχηματισμούς, ώστε να μεταδίδονται σύντομα μηνύματα. Ήταν ένας πρώιμος τηλεπικοινωνιακός μηχανισμός, που απαιτούσε ακρίβεια και συντονισμό. Αντίστοιχα, στην Περσία και αργότερα στη Ρώμη υπήρχαν δίκτυα ταχυδρομείων και αγγελιοφόρων με ταχείες διαδρομές.
Τι μας διδάσκει το παρελθόν;
Η μελέτη των πρώιμων μορφών ενημέρωσης δείχνει ότι η ανάγκη του ανθρώπου για πληροφόρηση, κατανόηση και σύνδεση είναι διαχρονική. Είτε μέσα από την αγορά της Αθήνας είτε από τον τοίχο με τα Acta Diurna, η πληροφορία ήταν πάντα κοινωνικό και πολιτικό αγαθό.
Σήμερα, παρά τον τεχνολογικό κορεσμό, τα θεμελιώδη ερωτήματα παραμένουν ίδια: Ποιος ελέγχει την πληροφορία; Ποια είναι η αλήθεια; Ποιον εξυπηρετεί η διάδοσή της; Η ιστορία της αρχαίας ενημέρωσης μας προτρέπει να είμαστε όχι μόνο καταναλωτές, αλλά και κριτικοί αναγνώστες των ειδήσεων του παρόντος.
Βιβλιογραφία
- Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία.
- Βιργίλιος, Αινειάδα.
- Suetonius, Divus Julius.
- Paul Zanker, The Power of Images in the Age of Augustus. University of Michigan Press, 1990.
