Δεν υπάρχει σχέση χωρίς πρόσωπα. Κι όμως, τις περισσότερες φορές, αυτό που συναντάμε στις σχέσεις μας δεν είναι τα πρόσωπα αλλά οι ρόλοι. Εκείνοι οι άτυποι, ασυνείδητοι χαρακτήρες που υιοθετούμε για να αγαπηθούμε, να προστατευτούμε ή να επιβιώσουμε.
Ο καθένας μας φέρει έναν τρόπο να υπάρξει μέσα στην επαφή. Μπορεί να είναι ο σιωπηλός, ο φροντιστής, ο αναλυτικός, ο χαμογελαστός, ο προβοκάτορας. Ρόλοι που συχνά γεννήθηκαν σε άλλες εποχές—στο παιδικό δωμάτιο, στην οικογενειακή τραπεζαρία, στο σχολικό προαύλιο—και που μας ακολουθούν με επιμονή.
Advertisment
Αυτοί οι ρόλοι δεν είναι ψεύτικοι. Είναι λειτουργικοί. Ήταν κάποτε σωτήριοι. Το πρόβλημα ξεκινά όταν παραμένουν ακίνητοι, ενώ εμείς αλλάζουμε. Όταν συνεχίζουμε να λειτουργούμε μέσα από αυτούς, παρότι το παρόν ζητά κάτι διαφορετικό – αλήθεια.
Οι ρόλοι πίσω από τα βλέμματα
Υπάρχουν πέντε βασικά μοτίβα ρόλων που εμφανίζονται ξανά και ξανά σε κάθε είδους ανθρώπινη σχέση—φιλική, οικογενειακή, επαγγελματική ή ερωτική. Δεν είναι πάντα ορατά. Δεν φωνάζουν. Αλλά υπονομεύουν την εγγύτητα και την ελευθερία της επαφής.
1. Ο πόνος ως στρατηγική
Η ανάγκη για αποδοχή μεταμφιέζεται σε θυματοποίηση, σε αυτο-ταπείνωση, σε υπερπροσαρμοστικότητα. Ο ρόλος αυτός πιστεύει ότι μόνο μέσα από τον πόνο μπορεί να υπάρξει. Η συναισθηματική επιβίωση περνάει από την παραίτηση. Ο άλλος δεν βλέπει ποτέ την επιθυμία, βλέπει μόνο την ανάγκη. Σε εργασιακά περιβάλλοντα, αυτό εκδηλώνεται με το να αναλαμβάνει κανείς βάρη πέρα από τις δυνάμεις του, συχνά σιωπηλά, περιμένοντας να τον «ανακαλύψουν». Σε φιλικές σχέσεις, μπορεί να παίζει τον ρόλο του αόρατου συνοδοιπόρου που ποτέ δεν ζητά.
Advertisment
2. Ο έλεγχος ως επιβίωση
Η ασφάλεια χτίζεται μέσα από τη λεπτομέρεια, την τελειότητα, την κριτική. Ο ρόλος που λέει, αν τα ελέγξω όλα, κανείς δεν θα με πληγώσει. Ο έλεγχος δεν αφορά μόνο το περιβάλλον, αλλά και το συναίσθημα. Κάθε αυθορμητισμός είναι κίνδυνος. Η επαφή γίνεται μηχανισμός. Στη δουλειά, μεταφράζεται σε μικροδιαχείριση. Στο σπίτι, σε ακαμψία. Στη φιλία, σε ανυποχώρητη γνώμη.
3. Η απόσταση ως προστασία
Η εγγύτητα γεννά τρόμο. Ο ρόλος αυτός διαλέγει τη σιωπή, την ψυχραιμία, την παρατήρηση. Δεν μπαίνει στην καρδιά του πράγματος. Παραμένει στις παρυφές της σχέσης, γιατί εκεί δεν καίγεσαι. Μα ούτε και ζεσταίνεσαι. Είναι αυτός που δεν ανοίγεται, που απαντά με ένα «όλα καλά» ενώ βράζει από μέσα. Μπορεί να είναι ο συνάδελφος που δεν εμπλέκεται ποτέ στις συγκρούσεις. Ο φίλος που δεν παίρνει θέση. Το παιδί που δεν αντιμιλά ποτέ, αλλά δεν χαμογελά ούτε κι όταν το επαινούν.
4. Η επίθεση ως κράτημα
Η ένταση γίνεται τρόπος να κρατηθεί ο άλλος. Ο θυμός, ο χειρισμός, η πρόκληση, όλα είναι εργαλεία σύνδεσης. «Αν δεν μπορώ να μείνω μέσα από την αγάπη, θα σε αναγκάσω να μείνεις μέσα από την αναστάτωση.» Ο φόβος της εγκατάλειψης εδώ, είναι μεταμφιεσμένος σε κυριαρχία. Αυτός ο ρόλος συναντάται σε σχέσεις όπου η εγγύτητα γεννά τρόμο απώλειας. Η επίθεση τότε, προλαμβάνει την εγκατάλειψη. Μπορεί να είναι ο γονέας που χρησιμοποιεί τον θυμό ως πειθαρχία, ή ο φίλος που δημιουργεί διαρκώς ένταση για να νιώθει ζωντανός.
5. Η αγάπη μέσω του δίνειν
Η αξία του εαυτού εξαρτάται από το πόσο χρήσιμος είναι για τους άλλους. Αυτός ο ρόλος δίνει χωρίς να ζητά. Φροντίζει πριν του το ζητήσουν. Νιώθει ασφαλής μόνο όταν είναι απαραίτητος. Δεν αντέχει να είναι απλώς παρών, πρέπει να είναι αναγκαίος. Το βλέπουμε στο άτομο που δεν μπορεί να χαλαρώσει σε μια συνάντηση αν δεν έχει αναλάβει κάτι. Στον συνάδελφο που δουλεύει υπερωρίες χωρίς να του ζητηθεί. Στον φίλο που ακούει τα πάντα αλλά δεν μιλάει για τίποτα δικό του.
Ποιο είναι το κοινό νήμα;
Όλοι αυτοί οι ρόλοι, με διαφορετικά πρόσωπα και στρατηγικές, έχουν ένα κοινό στοιχείο: είναι τρόποι να αποφύγεις τον κίνδυνο της αλήθειας. Την έκθεση. Το «είμαι εδώ όπως είμαι, όχι όπως με χρειάζεσαι».
Η τραγική ειρωνεία είναι πως ενώ παίζονται για να κρατήσουν τις σχέσεις ζωντανές, στην πραγματικότητα χτίζουν μια απόσταση. Οι άλλοι μάς βλέπουν μέσα από τις μάσκες μας—και συχνά, μένουν. Αλλά μένουν για τη μάσκα, όχι για εμάς.
Και τώρα;
Η απελευθέρωση δεν έρχεται με μια επανάσταση. Έρχεται με μικρές πράξεις απο-ρόλωσης: όταν λες «δεν ξέρω», ενώ πάντα ήξερες. Όταν ζητάς, ενώ πάντα έδινες. Όταν φωνάζεις, ενώ πάντα γελούσες.
Δεν χρειάζεται να εξαφανίσουμε τους ρόλους μας. Μπορούμε να τους αναγνωρίσουμε, να τους τιμήσουμε, και ύστερα να τους αποχωριστούμε όπως αποχωριζόμαστε έναν παλιό φίλο. Γιατί στο τέλος, μόνο όταν φύγει ο ρόλος, εμφανίζεται ο άνθρωπος. Κι εκεί, ίσως για πρώτη φορά, ξεκινά η αληθινή σχέση—είτε πρόκειται για φίλο, σύντροφο, παιδί ή τον ίδιο μας τον εαυτό.
