Η προσωπικότητα θεωρούνταν για καιρό ένα σταθερό χαρακτηριστικό, άκαμπτο μετά την εφηβεία και εγγεγραμμένο στη βιολογική ταυτότητα του ατόμου. Στην καθημερινή γλώσσα, εκφράσεις όπως «έτσι είναι ο χαρακτήρας του» αποτυπώνουν αυτή την αντίληψη. Ωστόσο, η σύγχρονη ψυχολογία και νευροεπιστήμη αναδεικνύουν μια πιο σύνθετη εικόνα. Η προσωπικότητα, ναι μεν εμφανίζει σχετική σταθερότητα, αλλά υπό προϋποθέσεις μπορεί να μεταβληθεί.
Από την τυπολογία στη μεταβλητότητα
Η ιδέα της σταθερής προσωπικότητας έχει βαθιές ρίζες στην ψυχολογική θεωρία. Οι πρώτες ταξινομήσεις χαρακτήρων — από τον Ιπποκράτη έως τον Carl Jung και τον Hans Eysenck — περιέγραφαν την προσωπικότητα ως έμφυτη και σχετικά ανεπηρέαστη από εξωτερικά γεγονότα. Η μοντέρνα θεωρία των «πέντε παραγόντων» (Big Five) υποστήριξε ότι τα βασικά χαρακτηριστικά (νευρωτισμός, εξωστρέφεια, ευσυνειδησία, δεκτικότητα στην εμπειρία, συμφωνία) σταθεροποιούνται περίπου στα 30 έτη και παραμένουν εν πολλοίς αμετάβλητα.
Advertisment
Σήμερα, όμως, αυτή η θέση αναθεωρείται. Σειρά μακροχρόνιων μελετών, δείχνει ότι η προσωπικότητα μπορεί να μεταβληθεί σε βάθος χρόνου, είτε φυσικά (μέσω εμπειριών), είτε στοχοθετημένα (μέσω παρέμβασης). Η μετάβαση στη γονεϊκότητα, η απώλεια, η αλλαγή χώρας ή η επιβίωση από τραύμα συνδέονται συχνά με μετατοπίσεις σε χαρακτηριστικά όπως η συναισθηματική σταθερότητα ή η κοινωνικότητα. Αντίστοιχα, παρεμβάσεις όπως η ψυχοθεραπεία, η γνωσιακή εκπαίδευση και η ενσυνειδητότητα φαίνεται να ενισχύουν θετικά στοιχεία όπως η ευσυνειδησία ή η ικανότητα ανάληψης πρωτοβουλίας.
Η νευροπλαστικότητα του χαρακτήρα
Ο εγκέφαλος δεν είναι στατικός· μετασχηματίζεται διαρκώς. Η δομή και η λειτουργία του διαμορφώνονται μέσα από επαναλαμβανόμενες εμπειρίες, ρουτίνες και συναισθηματικά φορτισμένα γεγονότα. Η πλαστικότητα αυτή εξηγεί πώς η προσωπικότητα μπορεί να διαφοροποιηθεί όταν αλλάζουν οι αντιληπτικές και συναισθηματικές συνήθειες. Για παράδειγμα, η εξάσκηση στη διαχείριση του άγχους δεν αλλάζει μόνο την συμπεριφορά, αλλά επηρεάζει και τον προμετωπιαίο φλοιό, με αποτέλεσμα πιο σταθερές στρατηγικές ρύθμισης του συναισθήματος.
Οι ερευνητές Brent Roberts και Nathan Hudson υποστηρίζουν ότι η αλλαγή προσωπικότητας είναι εφικτή όταν το άτομο θέτει συγκεκριμένους στόχους που συνδέονται με τις καθημερινές του πράξεις. Μικρές, επαναλαμβανόμενες επιλογές μπορούν να μετασχηματίσουν διαχρονικά το προφίλ του ατόμου, με βάση την αρχή ότι «η προσωπικότητα δεν αλλάζει επειδή το επιθυμείς, αλλά επειδή το εξασκείς».
Advertisment
Μεταβολή ή προσωρινή προσαρμογή;
Ένα κρίσιμο ερώτημα είναι πότε μια αλλαγή είναι ουσιαστική και πότε αποτελεί προσαρμοστική αντίδραση. Για παράδειγμα, ένα εσωστρεφές άτομο μπορεί να φανεί εξωστρεφές σε εργασιακό περιβάλλον υψηλών κοινωνικών απαιτήσεων. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι η προσωπικότητά του έχει αλλάξει. Η διάκριση ανάμεσα σε προσωρινή συμπεριφορική προσαρμογή και βαθύτερη, εσωτερικευμένη μεταβολή παραμένει κρίσιμη.
Η αληθινή αλλαγή αντανακλάται σε αυτοματοποιημένες αποκρίσεις, σε νέες πεποιθήσεις και σε σταθερές στρατηγικές αυτορρύθμισης. Χρειάζεται χρόνο και συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Η ψυχολογία μιλά για «ταχύτητα επιστροφής στη βασική γραμμή» — πόσο γρήγορα δηλαδή επιστρέφει κανείς στις συνήθεις αντιδράσεις του μετά από μια παροδική αλλαγή.
Ελευθερία ή πίεση για μεταμόρφωση;
Η δυνατότητα αλλαγής ανοίγει νέα ερωτήματα για την ψυχική ελευθερία. Ποιο είναι το όριο ανάμεσα στην εξέλιξη και στην κοινωνική πίεση για αυτοβελτίωση; Η ρητορική της αλλαγής μπορεί να λειτουργήσει ενδυναμωτικά, αλλά και να εσωτερικευτεί ως ευθύνη, του τύπου «αν δεν αλλάζεις, φταις». Ο άνθρωπος δεν χρειάζεται να μετασχηματιστεί. Χρειάζεται, κυρίως, να κατανοήσει πότε και γιατί επιθυμεί να εξελιχθεί.
Η θεραπεία της προσωπικότητας στοχεύει στη διεύρυνση της αυτοπαρατήρησης, στη ρεαλιστική αυτοεκτίμηση και στην ενίσχυση της ψυχικής ευλυγισίας. Οι αλλαγές που προκύπτουν μέσα από συνειδητές επιλογές, διατηρούμενες στον χρόνο και υποστηριζόμενες από σταθερές σχέσεις, είναι αυτές που ενσωματώνονται βαθύτερα στην ταυτότητα.
Η προσωπικότητα τελικά δεν είναι ούτε αμετάβλητη ούτε αυθαίρετα ρευστή. Διαμορφώνεται σε σταυροδρόμια βιολογίας, εμπειρίας και επιλογής. Η νευροεπιστήμη και η ψυχολογία αναγνωρίζουν πλέον την ικανότητα του ανθρώπινου νου να αυτοδιαμορφώνεται. Αυτή η δυνατότητα δεν είναι υποχρέωση για διαρκή αυτοβελτίωση, αλλά μια ευκαιρία για αυθεντικό επαναπροσδιορισμό. Ο εαυτός εξάλλου δεν αναιρείται όταν αλλάζει· επιβεβαιώνεται ως εξελισσόμενη οντότητα.
Βιβλιογραφία
- Sara Rigby (2024). How to Change Your Personality: What Neuroscience Tells Us. BBC Science Focus Magazine, April 2024.
- Brent W. Roberts & Nathan W. Hudson (2018). “A conceptual framework for personality trait change.” Current Opinion in Psychology, 21, 142–147.
- Christian Jarrett (2019). Personality Change is Real: How to Work on Your Traits. British Psychological Society.
- Sanjay Srivastava et al. (2003). “Development of personality in early and middle adulthood: Set like plaster or persistent change?” Journal of Personality and Social Psychology, 84(5), 1041–1053.
- Joshua D. Miller & Donald R. Lynam (2017). Personality Pathways to Disordered Behavior. Guilford Press.
- Carol Dweck (2006). Mindset: The New Psychology of Success. Random House.
- Michael C. Anderson et al. (2016). “The Neural Dynamics of Suppression in Major Depression.” Neuron, 89(4), 717–728.
- American Psychological Association (2021). Can Personality Be Changed? APA Monitor on Psychology.
