Στην καθημερινή νοητική δραστηριότητα του ανθρώπου, εμφανίζεται συχνά μια εσωτερική διεργασία που δεν περιορίζεται στην απλή μνήμη ή φαντασία. Είναι η στιγμή που αναρωτιόμαστε τι θα είχε συμβεί αν είχαμε πάρει μια διαφορετική απόφαση, αν είχαμε επιλέξει άλλον σύντροφο, αν είχαμε μείνει σε μια πόλη, αν είχαμε αποδεχθεί ή απορρίψει μια επαγγελματική ευκαιρία. Αυτές οι σκέψεις συχνά αποκτούν ένταση, διάρκεια και συναισθηματική δύναμη που τις μετατρέπει σε μια εναλλακτική εσωτερική ζωή.
Το φαινόμενο αυτό μπορεί να περιγραφεί ως «παράλληλη ζωή», μια φαντασιακή αλλά ψυχολογικά βιωμένη εκδοχή της ζωής μας που διαμορφώνεται μέσω της αντιπραγματικής σκέψης και της θεωρίας των πιθανών εαυτών.
Advertisment
Αντιπραγματική σκέψη – Λειτουργία και συνέπειες
Η αντιπραγματική σκέψη (counterfactual thinking) είναι η γνωστική διαδικασία κατά την οποία το άτομο σκέφτεται πώς θα μπορούσε να είχαν εξελιχθεί τα πράγματα αν είχε επιλέξει ή πράξει διαφορετικά. Αυτές οι σκέψεις είναι σύνηθες φαινόμενο, κυρίως μετά από σημαντικά γεγονότα, και διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες: ανοδικές (π.χ. «αν είχα προσπαθήσει περισσότερο, θα τα είχα καταφέρει») και καθοδικές (π.χ. «τουλάχιστον δεν έγινε χειρότερα»).
Οι Roese και Olson (1997) υποστήριξαν ότι η αντιπραγματική σκέψη δεν είναι απλώς ένα είδος μεταμέλειας, αλλά μπορεί να λειτουργήσει και προσαρμοστικά, ενισχύοντας τη μελλοντική συμπεριφορά και αποτρέποντας επανάληψη λαθών. Παρόλα αυτά, η υπερβολική και επίμονη ενασχόληση με αυτές τις σκέψεις συχνά οδηγεί σε συναισθήματα ενοχής, ανασφάλειας και ματαίωσης, ιδίως όταν το άτομο συγκρίνει διαρκώς την τρέχουσα ζωή του με αυτήν που φαντάζεται πως θα μπορούσε να έχει.
Οι πιθανοί εαυτοί – Αναπαραστάσεις ταυτότητας
Η θεωρία των πιθανοτήτων του εαυτού (Possible Selves Theory) που προτάθηκε από τις Markus και Nurius (1986), περιγράφει τις γνωστικές δομές που αφορούν το πώς το άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του στο μέλλον. Αυτοί οι «πιθανοί εαυτοί» μπορεί να είναι θετικοί (ο επιθυμητός εαυτός) ή αρνητικοί (ο αποτυχημένος ή απευκταίος εαυτός).
Advertisment
Η ψυχολογική σημασία αυτών των αναπαραστάσεων είναι διπλή. Από τη μία παρέχουν κίνητρα για προσωπική αλλαγή ή επίτευξη στόχων, από την άλλη όμως μπορεί να ενισχύσουν αισθήματα αναντιστοιχίας και εσωτερικής ανεπάρκειας όταν το άτομο αισθάνεται ότι δεν προσεγγίζει το ιδανικό που έχει νοητικά κατασκευάσει. Η παράλληλη ζωή, επομένως, αποτελεί συνάντηση των αντιπραγματικών σκέψεων με τους πιθανούς εαυτούς — μια ταυτόχρονη αναφορά στο παρελθόν και το μέλλον, μέσω του φακού της εσωτερικής αφήγησης.
Το φαινόμενο της παράλληλης ζωής
Ο όρος «παράλληλη ζωή» δεν αποτελεί επίσημο διαγνωστικό εργαλείο, αλλά περιγράφει ένα πολυεπίπεδο ψυχικό βίωμα που απαντάται συχνά σε θεραπευτικά πλαίσια. Το άτομο νιώθει ότι μια εναλλακτική του πορεία είναι τόσο πραγματική όσο και η παρούσα· μπορεί να μην συνέβη, αλλά είναι βιωμένη εσωτερικά ως πιθανή και νοηματικά ισχυρή.
Σύμφωνα με τη θεωρία του Higgins (1987), όταν υπάρχει μεγάλη απόσταση μεταξύ του «πραγματικού εαυτού» και του «ιδανικού εαυτού», προκύπτει συναισθηματική δυσφορία. Η παράλληλη ζωή λειτουργεί τότε ως ενσάρκωση του ιδανικού εαυτού, όχι απαραίτητα πιο επιτυχημένου, αλλά πιο αυθεντικού. Αυτό δημιουργεί μελαγχολία, αλλά και έναν αίσθημα αποστασιοποίησης από το παρόν, σαν το άτομο να βιώνει δύο ζωές παράλληλα: αυτή που ζει και αυτή που θα μπορούσε να ζει.
Η παράλληλη ζωή δεν είναι μόνο προϊόν γνωστικής επεξεργασίας, αλλά και φαντασιακή ανασύσταση των αναγκών που δεν εκφράστηκαν, των σχέσεων που δεν προχώρησαν, των ταυτοτήτων που δεν δόθηκαν ποτέ ολόκληρες. Έχει στοιχεία θρήνου για κάτι που δεν χάθηκε, αλλά και δεν υπήρξε ποτέ. Και όμως, η απουσία μπορεί να παράγει φορτίο ισάξιο της παρουσίας.
Θεραπευτική αντιμετώπιση – Από τη δυαδικότητα στην ενσωμάτωση
Η ψυχοθεραπεία, ιδίως υπαρξιακής ή προσωποκεντρικής προσέγγισης, προσφέρει πλαίσια κατανόησης και επεξεργασίας του φαινομένου της παράλληλης ζωής. Ο στόχος δεν είναι να διαγραφεί η εναλλακτική εκδοχή, αλλά να ενσωματωθεί στην αφήγηση του ατόμου. Η αποδοχή ότι το «άλλο μονοπάτι» υπήρξε μέρος της σκέψης, της επιθυμίας, της ταυτότητας — ακόμα και χωρίς να πραγματοποιηθεί — μπορεί να απελευθερώσει τον ψυχισμό από τη σύγκριση και τη ματαίωση.
Ο Irvin Yalom (1980), μέσα από την υπαρξιακή θεραπεία, τονίζει τη σημασία της συμφιλίωσης με τις επιλογές και την υπευθυνότητα της ύπαρξης. Η δουλειά του Viktor Frankl (1946) δείχνει επίσης πώς η αναζήτηση νοήματος ακόμη και μέσα από τη ματαίωση, μπορεί να οδηγήσει σε αποδοχή αλλά και σε μετατροπή του τραύματος σε κατεύθυνση.
Η δημιουργική γραφή, η αναστοχαστική αφήγηση, η ενσυνειδητότητα και η φαινομενολογική εξερεύνηση μπορούν να λειτουργήσουν ως πρακτικά εργαλεία ενσωμάτωσης. Αν το άτομο μπορέσει να δει την παράλληλη ζωή ως καθρέφτη επιθυμιών, μπορεί να τη μετατρέψει από πηγή θλίψης σε μοχλό συνειδητής αλλαγής.
Το φαινόμενο της παράλληλης ζωής, παρότι μη διαγνωστικό, είναι ψυχολογικά ουσιώδες. Συνιστά πεδίο σύγκλισης της αντιπραγματικής σκέψης και της θεωρίας των πιθανών εαυτών, αποκαλύπτοντας το βάθος της ανθρώπινης συνείδησης στην προσπάθειά της να ερμηνεύσει, να μετασχηματίσει και να αντέξει τις εκδοχές που δεν πραγματώθηκαν.
Η κατανόηση αυτού του φαινομένου δεν αφορά μόνο την ανακούφιση από το βάρος της επιθυμίας, αλλά και την αποκατάσταση μιας σχέσης με τον εαυτό που δεν περιορίζεται στις εξωτερικές επιλογές, αλλά περιλαμβάνει και τις εσωτερικές εκφάνσεις, του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Η ζωή που δεν έζησες, δεν είναι αποτυχία· είναι μνήμη του ποιος ήθελες να είσαι.
Πηγές
- Roese, N. J. (1997). Counterfactual thinking. Psychological Bulletin, 121(1), 133–148.
- Markus, H., & Nurius, P. (1986). Possible selves. American Psychologist, 41(9), 954–969.
- Epstude, K., & Roese, N. J. (2008). The functional theory of counterfactual thinking. Personality and Social Psychology Review, 12(2), 168–192.
- Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review, 94(3), 319–340.
- Yalom, I. D. (1980). Existential Psychotherapy. Basic Books.
- Frankl, V. E. (1946). Man’s Search for Meaning. Beacon Press.
