Η στιγμή που κάποιος επιλέγει να σταματήσει, να καθίσει ήσυχα χωρίς να κάνει τίποτα, συχνά μοιάζει με πράξη παραίτησης ή αδυναμίας. Κι όμως, αυτή η συνειδητή αποχή από τη δράση μπορεί να αποκαλύπτει κάτι πολύ πιο βαθύ – μια πρόθεση επιστροφής στον εαυτό.. Μπορεί, άραγε, αυτή η φαινομενικά παθητική στάση να αποτελεί μορφή εσωτερικής ελευθερίας και ενεργητικής παρουσίας;
Η παγίδα της διαρκούς παραγωγικότητας
Η σύγχρονη κουλτούρα προάγει την αδιάλειπτη δράση. Η ανάπαυση απαιτεί αιτιολόγηση κι η παύση συνοδεύεται από ενοχή. Πολλοί βιώνουν το κενό της μη απασχόλησης ως αποτυχία ή έλλειψη σκοπού κι αυτή η τάση ενισχύεται από μια εσωτερικευμένη αντίληψη ότι η προσωπική αξία ταυτίζεται απόλυτα με την απόδοση. Η ξεκούραση μετατρέπεται σε αγωνία, ενώ η αδράνεια φαντάζει αδικαιολόγητη.
Advertisment
Η κοινωνική πίεση για συνεχή αποτελεσματικότητα διαμορφώνει μια ιδεολογία παραγωγικότητας που διεισδύει σε όλες τις πτυχές της καθημερινότητας. Πρόκειται για ένα πλαίσιο που αφήνει ελάχιστο χώρο για σιωπή, περισυλλογή και προσωπικό χρόνο χωρίς στόχους. Η τεχνολογία και τα κοινωνικά δίκτυα ενισχύουν περαιτέρω αυτή τη νοοτροπία, προβάλλοντας ένα συνεχές αφήγημα επιτυχίας, δραστηριότητας και ανταγωνισμού. Ο ελεύθερος χρόνος συρρικνώνεται και η σιωπή καθίσταται απειλητική.
Η παύση ως ενσυνείδητη επιλογή
Η έννοια της παύσης, υπό το πρίσμα της ενσυνειδητότητας, μετατρέπεται σε χώρο ελευθερίας. Δεν πρόκειται για αμέλεια ή παραίτηση, αλλά για επιλογή απεμπλοκής από την εμμονή της απόδοσης. Στον πυρήνα της διαλογιστικής πρακτικής, η παύση αποτελεί εσωτερική πράξη ενσυναίσθησης και εγρήγορσης.
Ο διαλογισμός, που συχνά παρεξηγείται ως αδράνεια, απαιτεί ενεργή παρουσία και ακρίβεια στην παρατήρηση. Μελέτες δείχνουν ότι ακόμη και δέκα λεπτά απλής διαλογιστικής πρακτικής βελτιώνουν την προσοχή και την αντίληψη (Tang et al., 2007). Τα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα (ERP) σε αρχάριους διαλογιστές έχουν καταγράψει αύξηση στα κύματα P200 και P300, δείχνοντας ενίσχυση του νευρικού ελέγχου και της συγκέντρωσης.
Advertisment
Παράλληλα, έρευνες με fMRI καταδεικνύουν ότι η τακτική πρακτική του διαλογισμού σχετίζεται με αυξημένη φαιά ουσία στον προμετωπιαίο φλοιό και τον ιππόκαμπο, περιοχές που σχετίζονται με τη μνήμη και τη συναισθηματική ρύθμιση (Lazar et al., 2005). Επιπλέον, παρατηρείται μείωση του όγκου της αμυγδαλής, περιοχής συνδεδεμένης με την απόκριση στο στρες.
Η παύση ως εσωτερική μεταμόρφωση
Πέρα από το θεραπευτικό της σκέλος, η παύση αποτελεί υπαρξιακή τομή. Η απραξία δεν είναι κενό, αλλά εύφορο έδαφος αναστοχασμού. Σε αυτό το σημείο η σιωπή μετατρέπεται σε πνευματικό εργαλείο, όπως υποδεικνύουν οι παραδόσεις των ζεν μοναχών και των αναχωρητών της ερήμου. Δεν είναι η φυγή που τους χαρακτηρίζει, αλλά η επιστροφή προς το κέντρο της ύπαρξης.
Ο Βιετναμέζος ζεν δάσκαλος Thich Nhat Hanh σχολιάζει: «Μερικές φορές, η πιο παραγωγική πράξη είναι να μην κάνεις τίποτα». Αυτή η ρήση συνοψίζει τη ριζοσπαστική φύση της παύσης ως πράξης. Το σταμάτημα δεν είναι μόνο διακοπή του αρνητικού, αλλά και άνοιγμα σε μια δημιουργική παύση που επιτρέπει την ίαση.
Η ενεργοποίηση του λεγόμενου Default Mode Network (DMN), ενός νευρωνικού δικτύου που σχετίζεται με τον αυθόρμητο στοχασμό και την εσωτερική επεξεργασία πληροφοριών, ενισχύεται σε στιγμές ησυχίας. Επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια περιόδων μη στοχευμένης δραστηριότητας, το DMN δραστηριοποιείται και σχετίζεται με την ενίσχυση της δημιουργικότητας, της φαντασίας και της ενσυναίσθησης (Raichle et al., 2001).
Η κουλτούρα του ελέγχου και η αντίσταση στην παύση
Σε κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια, η απραξία ταυτίζεται με την αδυναμία συμμετοχής, ενώ η κυρίαρχη ιδεολογία στηρίζει ότι η αξία απορρέει από τη συμβολή στο «παραγόμενο αποτέλεσμα». Ωστόσο, τα κινήματα του «αργού χρόνου» (slow movement), της «εκούσιας απλότητας» και της εναλλακτικής κατανάλωσης ενσωματώνουν την παύση ως πολιτική στάση. Η άρνηση της υπερπαραγωγής και της συνεχούς κατανάλωσης γίνεται μέσο κοινωνικής και οικολογικής αντίστασης.
Ο φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ ήδη από το 1932 πρότεινε την αξία του «ελεύθερου χρόνου» ως βασικό στοιχείο μιας υγιούς κοινωνίας, υποστηρίζοντας ότι «ένα μεγάλο μέρος της ζημιάς στον κόσμο προκαλείται από ανθρώπους που νιώθουν υποχρεωμένοι να είναι συνεχώς απασχολημένοι».
Μια άλλη προοπτική
Η παύση αποτελεί πράξη αναδιοργάνωσης. Επιτρέπει την επανεκκίνηση του νου, την αναθεώρηση προτεραιοτήτων, την εστίαση σε όσα συνήθως προσπερνάμε. Όταν η καθημερινότητα επιβάλλει αδιάκοπη δραστηριότητα, η εκούσια αποχή καθίσταται εργαλείο σκέψης.
Σε αυτή τη συνθήκη, ο χρόνος αποκτά άλλη ποιότητα. Η δράση δεν καθορίζεται από εξωτερικά ερεθίσματα αλλά από μια ενδογενή κατανόηση του πότε και γιατί. Η παύση γίνεται τόπος όπου η κρίση ωριμάζει, η φαντασία επεκτείνεται και η αντίληψη εμβαθύνει.
Δεν πρόκειται για άρνηση συμμετοχής, αλλά για άσκηση επίγνωσης. Μέσα σε αυτή τη σκόπιμη επιβράδυνση, εντοπίζεται χώρος για επιλογή και ελευθερία. Η τέχνη του να μην κάνεις τίποτα αποκαλύπτει τρόπους σκέψης, δράσης και ύπαρξης που δύσκολα ευδοκιμούν στο περιβάλλον του θορύβου και της συνεχούς πίεσης.
Πηγές:
- Tang, Y. Y., Ma, Y., Wang, J., Fan, Y., Feng, S., Lu, Q., … & Posner, M. I. (2007). Short-term meditation training improves attention and self-regulation. Proceedings of the National Academy of Sciences, 104(43), 17152-17156.
- Lazar, S. W., Kerr, C. E., Wasserman, R. H., et al. (2005). Meditation experience is associated with increased cortical thickness. NeuroReport, 16(17), 1893–1897.
- Raichle, M. E., et al. (2001). A default mode of brain function. Proceedings of the National Academy of Sciences, 98(2), 676-682.
- Thich Nhat Hanh. (1991). Peace Is Every Step: The Path of Mindfulness in Everyday Life. Bantam.
- Russell, B. (1932). In Praise of Idleness and Other Essays. George Allen & Unwin.
