Αν περιηγηθεί κανείς στο διαδίκτυο, θα συναντήσει αμέτρητα άρθρα που ξεκινούν με τίτλους όπως: «10 τρόποι να…», «5 μυστικά για…», «7 πράγματα που δεν ήξερες…». Οι λίστες είναι παντού. Έχουν γίνει σχεδόν ξεχωριστό είδος γραφής. Γιατί όμως μας γοητεύουν τόσο; Τι είναι αυτό που μας κάνει να κάνουμε κλικ με ενθουσιασμό σε τίτλους που υπόσχονται μια δομή αριθμημένη, απλή και εύπεπτη;
1. Η λίστα ως ψευδαίσθηση ελέγχου
Η καθημερινότητα είναι γεμάτη αβεβαιότητες. Δεν ξέρουμε πάντα τι θα φέρει η μέρα, πώς θα εξελιχθεί μια σχέση, πού θα καταλήξει μια επαγγελματική προσπάθεια. Μέσα σε αυτό το χάος, μια λίστα μοιάζει με νησί τάξης. Το «10 τρόποι να είσαι πιο χαρούμενος» δίνει την ψευδαίσθηση ότι το πολύπλοκο μπορεί να χωρέσει σε βήματα με αρχή, μέση και τέλος. Σαν να έχουμε έναν χάρτη για έναν λαβύρινθο.
Advertisment
Ψυχολόγοι, όπως ο Barry Schwartz (The Paradox of Choice), έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι αισθάνονται άγχος μπροστά στην υπερβολική ποικιλία. Η λίστα είναι μια μικρή άμυνα απέναντι στο χάος, καθώς μετατρέπει το αχανές σε μετρήσιμο.
Αν το σκεφτούμε πρακτικά, ακόμη και οι πιο απλές λίστες, όπως η λίστα με τα ψώνια, δεν είναι απλώς υπενθύμιση. Είναι τρόπος να βάλουμε σε τάξη το καθημερινό χάος, να ελέγξουμε την αβεβαιότητα ότι θα ξεχάσουμε κάτι απαραίτητο. Το ίδιο ισχύει και για τις επαγγελματικές λίστες με «to-do». Κάθε σημείο που διαγράφουμε είναι σαν να κατακτούμε λίγο χώρο από το χάος της μέρας.
Στην κοινωνιολογία, έχει τονιστεί ότι οι λίστες λειτουργούν και ως εργαλείο ελέγχου του χρόνου. Στην ουσία μάς δίνουν την αίσθηση ότι μπορούμε να χωρέσουμε το απεριόριστο —τις υποχρεώσεις, τις σκέψεις, τα σχέδια— σε μια σελίδα. Αυτό προσφέρει όχι μόνο πρακτική οργάνωση αλλά και ψυχολογική ανακούφιση. Ο κοινωνιολόγος Niklas Luhmann, στο σύστημα «Zettelkasten» που ανέπτυξε, στηρίχθηκε στη λογική της καταγραφής σε λίστες και σημειώσεις για να δημιουργήσει τάξη μέσα στην πληθώρα της πληροφορίας. Οι λίστες, με άλλα λόγια, δεν είναι απλώς μια καθημερινή πρακτική· είναι και μια μορφή πολιτισμικού εργαλείου που βοηθά να τιθασεύσουμε τον χρόνο και να τον νιώσουμε πιο διαχειρίσιμο. Γι’ αυτό πολλοί άνθρωποι νιώθουν άγχος όταν δεν έχουν λίστα, ακόμη κι αν δεν την ακολουθήσουν κατά γράμμα.
Advertisment
2. Η λίστα ως παιχνίδι
Οι λίστες είναι και παιχνίδι. Ο άνθρωπος απολαμβάνει να βάζει όρια, να αριθμεί, να οργανώνει το άπειρο. Το παιχνίδι αυτό ικανοποιεί την περιέργεια αλλά και την αίσθηση ολοκλήρωσης. Κάθε κουτάκι που «τσεκάρουμε» μάς προσφέρει μια μικρή νίκη. Ακόμη κι όταν η λίστα δεν έχει ουσιαστική πρακτική χρησιμότητα, το παιχνίδι της ολοκλήρωσης μάς κάνει να την ακολουθούμε με χαρά.
Έρευνες στη γνωσιακή ψυχολογία και στη νευροεπιστήμη, όπως εκείνες του Wolfram Schultz (1997) για τα κυκλώματα ανταμοιβής στον εγκέφαλο, δείχνουν ότι ο εγκέφαλος απελευθερώνει ντοπαμίνη κάθε φορά που ολοκληρώνουμε έναν στόχο, έστω και μικρό. Αυτό εξηγεί γιατί μας ικανοποιεί να «σβήνουμε» κάτι από μια λίστα υποχρεώσεων — ή γιατί απολαμβάνουμε μια λίστα άρθρου που μας δίνει αίσθηση ολοκλήρωσης.
Η Teresa Amabile και ο Steven Kramer στο βιβλίο τους The Progress Principle (2011) τόνισαν τη σημασία των «μικρών νικών» στην ψυχολογία της εργασίας: μικρά βήματα ολοκλήρωσης ενισχύουν την παρακίνηση και τη δημιουργικότητα. Οι λίστες μάς δίνουν ακριβώς αυτήν την αίσθηση προόδου.
3. Η λίστα ως επικοινωνία
Η λίστα είναι σύντομη, εύληπτη, ιδανική για τον σύγχρονο αναγνώστη που δεν έχει χρόνο να διαβάσει μεγάλες αναλύσεις. Μεταφράζει το σύνθετο σε απλά σημεία, και δίνει την αίσθηση ότι «πήραμε το ζουμί». Σε μια εποχή πληροφορίας, αυτό το είδος συμπύκνωσης είναι σαν ανάσα.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι λίστες χρησιμοποιούνται συχνά στη διδασκαλία και στη μνήμη. Η οργάνωση σε αριθμημένα σημεία βοηθά τον εγκέφαλο να συγκρατήσει περισσότερες πληροφορίες. Έρευνες, όπως εκείνες του George A. Miller (1956) για τα όρια της βραχύχρονης μνήμης («The Magical Number Seven, Plus or Minus Two»), δείχνουν ότι η ομαδοποίηση πληροφοριών σε λίστες ενισχύει σημαντικά την ικανότητα απομνημόνευσης. Η θεωρία του John Sweller για το «γνωσιακό φορτίο» (1988) εξηγεί επίσης πώς η δομή μειώνει την ψυχική καταπόνηση, κάνοντας την πληροφορία πιο εύληπτη.
4. Η λίστα ως μικρογραφία της ζωής
Ίσως η γοητεία των λιστών κρύβει κάτι πιο βαθύ. Την ανθρώπινη ανάγκη να βάλει όρια στο άπειρο. Η ζωή είναι ανοιχτή, γεμάτη πιθανότητες και άγνωστες διαδρομές, και αυτό συχνά μας γεννά άγχος και ανασφάλεια. Η λίστα είναι κλειστή, μετρήσιμη, κατανοητή· μοιάζει με έναν μικρό φράχτη που υψώνουμε γύρω από το απεριόριστο. Μας δίνει την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να περικλείσουμε την πολυπλοκότητα σε δέκα κουκκίδες, ότι το χάος μπορεί να συρρικνωθεί σε κάτι που χωρά στην οθόνη ή σε ένα φύλλο χαρτιού.
Κι όμως, γνωρίζουμε ότι η ζωή δεν χωράει σε λίστες· ποτέ δεν θα μπορέσουμε να αριθμήσουμε τα πάντα. Παρ’ όλα αυτά συνεχίζουμε να το κάνουμε, γιατί αυτή η ψευδαίσθηση μάς γαληνεύει, μας κάνει να νιώθουμε πως έστω και για λίγο κρατάμε τον έλεγχο. Γι’ αυτό και η λίστα δεν είναι μόνο εργαλείο οργάνωσης αλλά και εργαλείο νοήματος, καθώς μας υπενθυμίζει ότι ακόμη και μέσα στο άπειρο μπορούμε να βρούμε νησίδες βεβαιότητας.
Ο Umberto Eco έγραψε ότι οι λίστες είναι «ένας τρόπος να τιθασεύσουμε το άπειρο». Δεν τις φτιάχνουμε μόνο για να θυμηθούμε· τις φτιάχνουμε για να ηρεμήσουμε.
Η πυξίδα στο χάος
Αγαπάμε τις λίστες γιατί μάς προσφέρουν κάτι που η ζωή σπάνια δίνει: τάξη, σαφήνεια, τέλος. Μια καλά οργανωμένη λίστα μοιάζει με χάρτη που μας καθησυχάζει, γιατί μας λέει ότι υπάρχει μια διαδρομή και κάποιος την έχει ήδη χαράξει για μας.
Αλλά ίσως τις αγαπάμε ακόμη περισσότερο γιατί είναι και λίγο παιχνίδι. Το να συμπληρώνουμε, να «τσεκάρουμε» ή να ολοκληρώνουμε κουκκίδες δημιουργεί μια αίσθηση κίνησης προς τα εμπρός, ακόμη κι αν ξέρουμε ότι τα βήματα είναι απλοποιημένα.
Και στο βάθος, η λίστα λειτουργεί ως μεταφορά για την ίδια τη ζωή. Γιατί ποτέ δεν θα «τσεκάρουμε» όλα όσα θέλουμε, ποτέ δεν θα εκπληρώσουμε κάθε σχέδιο ή φιλοδοξία. Κι όμως, η ίδια η προσπάθεια μάς δίνει νόημα, η αίσθηση ότι βαδίζουμε και προχωρούμε. Οι λίστες είναι σαν μικρές πυξίδες μέσα σε ένα χάος που κανείς δεν μπορεί να χαρτογραφήσει ολόκληρο· και γι’ αυτό η γοητεία τους δεν θα χαθεί ποτέ.
Πηγές
- Barry Schwartz, The Paradox of Choice
- Umberto Eco, The Infinity of Lists
- Wolfram Schultz, “Predictive reward signal of dopamine neurons” (Journal of Neurophysiology, 1997)
- George A. Miller, “The Magical Number Seven, Plus or Minus Two” (Psychological Review, 1956)
- Teresa M. Amabile & Steven J. Kramer, The Progress Principle (2011)
- John Sweller, “Cognitive Load During Problem Solving” (Cognitive Science, 1988)
