Πώς οι ιστορίες που λέμε στον εαυτό μας γίνονται το κρυφό σενάριο της ψυχικής μας ζωής
Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του αφηγηματικό ον. Δεν καταγράφει μόνο τα γεγονότα – τα ερμηνεύει, τα δένει με νόημα, τα εντάσσει σε μια προσωπική ιστορία. Όπως λέει και ο Dan McAdams, καθηγητής ψυχολογίας και δημιουργός της θεωρίας της narrative identity, η εσωτερική αφήγηση είναι ο τρόπος που ενοποιούμε το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μας σε μια αίσθηση συνοχής.
Advertisment
Η αφήγηση αυτή είναι το εργαλείο μέσω του οποίου ορίζουμε ποιοι είμαστε. «Είμαι κάποιος που ξεπερνά δυσκολίες». «Είμαι κάποιος που πάντα καταστρέφει ό,τι αγαπά». «Είμαι η δυνατή, η αόρατη, η ανεπαρκής, η ανεξάρτητη». Αυτές οι φράσεις είναι ψυχολογικοί ρόλοι. Ταυτότητες που δημιουργήθηκαν για να εξυπηρετήσουν μια παλιά ανάγκη – να ερμηνεύσουν κάτι τραυματικό, να επιβιώσουν από κάτι χαοτικό.
Με τον καιρό, αυτές οι ιστορίες παγιώνονται και μετατρέπονται σε κάτι πιο βαθύ: σε αυτό που πιστεύουμε ότι είμαστε. Και εκεί ακριβώς ξεκινά το πρόβλημα.
Τοξικές αφηγήσεις: η αόρατη δύναμη πίσω από τα ψυχολογικά μας μοτίβα
Κάθε φορά που αποτυγχάνουμε, που μας απορρίπτουν, που νιώθουμε ανεπαρκείς, ενεργοποιείται η εσωτερική αφήγηση. Όχι με λέξεις, αλλά με συναισθήματα, υποθέσεις, συμπεριφορές. Ο νους επιστρέφει στο γνωστό του σενάριο και ερμηνεύει τα πάντα μέσα από αυτό. Έτσι, αντί να λέμε «δεν τα κατάφερα σε αυτή τη δουλειά», λέμε «δεν τα καταφέρνω ποτέ». Αντί να πούμε «ο άλλος επέλεξε να φύγει», λέμε «κανείς δεν μένει μαζί μου».
Advertisment
Οι πιο κοινές τοξικές αφηγήσεις χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες:
α) Αφήγηση ενοχής/ανεπάρκειας:
«Εγώ φταίω. Πάντα κάνω λάθη. Δεν αξίζω να με αγαπούν.»
β) Αφήγηση ντροπής/ταυτότητας:
«Κάτι δεν πάει καλά με εμένα. Είμαι λάθος. Είμαι κατεστραμμένος.»
γ) Αφήγηση ματαίωσης/μοιρολατρίας:
«Ό,τι κι αν κάνω δεν αλλάζει τίποτα. Η ζωή είναι πάντα εναντίον μου.»
Το χειρότερο είναι ότι αυτές οι αφηγήσεις δεν φαίνονται εξωτερικά. Μπορεί να έχεις υψηλή λειτουργικότητα, χιούμορ, κοινωνικότητα και μέσα σου να ζεις μέσα σε μια ιστορία αυτοκαταστροφής. Να μη φαίνεται, αλλά να καθορίζει τα πάντα: τις σχέσεις που επιλέγεις, το πώς διαχειρίζεσαι την αποτυχία, την εσωτερική φωνή που σου μιλά όταν απομονώνεσαι.
Από πού προέρχονται αυτές οι ιστορίες;
Σπάνια τις εφηύραμε μόνοι μας. Πολλές από τις πιο τοξικές εσωτερικές αφηγήσεις μας, γεννιούνται από παιδικές εμπειρίες. Μπορεί να μην ήταν πάντα από τραύματα με «κεφαλαίο Τ», αλλά από μικροτραυματισμούς που επαναλαμβάνονταν:
Ένας πατέρας που αποσυρόταν συναισθηματικά. Μια μητέρα που μας υπερπροστάτευε και δεν μας άφηνε να δοκιμαστούμε, ένα σχολικό περιβάλλον που μας γελοιοποιούσε για τη διαφορετικότητά μας. Όλα αυτά μπορεί να οδηγούν σε εσωτερικά σενάρια όπως «Δεν είμαι αρκετός», «Είμαι ευάλωτος και ανυπεράσπιστος», «Πρέπει να προσπαθώ σκληρά για να με αγαπήσουν».
Είναι σημαντικό να δούμε πως αυτές οι ιστορίες είχαν κάποτε λόγο ύπαρξης. Ήταν ένας τρόπος να ερμηνεύσουμε έναν κόσμο που δεν μπορούσαμε να ελέγξουμε. Ένα είδος εσωτερικού manual επιβίωσης.
Όμως αυτό που κάποτε ήταν προστασία, σήμερα μπορεί να έχει μετατραπεί σε φυλακή.
Γιατί επιμένουμε στις ίδιες ιστορίες, ακόμα κι όταν μας πονάνε;
Υπάρχει κάτι βαθιά ειρωνικό σε αυτές τις αφηγήσεις. Μπορεί να μας πληγώνουν, αλλά μας δίνουν και μια αίσθηση ασφάλειας. Είναι οικείες. Είναι το γνώριμο μονοπάτι. Είναι η αφήγηση μέσα στην οποία μάθαμε να υπάρχουμε.
Επιπλέον, η ψυχολογική αλλαγή απαιτεί να κοιτάξεις την αφήγησή σου με διάθεση αμφισβήτησης, αλλά και με ευγένεια. Και αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο. Γιατί πολλές φορές, το να πεις «μήπως δεν ήμουν άχρηστος, αλλά απλώς παραμελημένος;» είναι τρομακτικό. Γιατί αν δεν έφταιγες εσύ, τότε κάποιος άλλος φταίει. Και αν ανοίξεις αυτό το κουτί, μπορεί να καταρρεύσει όλο το αφήγημα που σε κρατούσε όρθιο.
Γι’ αυτό και η ψυχοθεραπεία είναι μια διαδικασία τόσο σκληρή και τόσο λυτρωτική ταυτόχρονα. Γιατί σε βοηθά να αποδομήσεις το παλιό αφήγημα με ρυθμό, σεβασμό και επίγνωση. Δεν πετάς την παλιά ιστορία. Την κατανοείς. Και τη μεταμορφώνεις.
Πώς επαναπροσδιορίζεται μια αφήγηση
Δεν αρκεί να αντικαταστήσουμε μια αρνητική φράση με μια θετική. Η επαναδόμηση της, δεν είναι αυτοβοήθεια τύπου «πες στον καθρέφτη ότι είσαι υπέροχος». Είναι βαθιά δουλειά επανανοηματοδότησης.
Για να επαναδομήσεις την αφήγησή σου, χρειάζεται:
- Να αναγνωρίσεις τη σημερινή ιστορία σου. Τι λες στον εαυτό σου όταν πονάς, αποτυγχάνεις, εγκαταλείπεσαι;
- Να την εξωτερικεύσεις. Μην πεις «είμαι ανεπαρκής». Πες, «Αυτή είναι η ιστορία που λέω στον εαυτό μου όταν νιώθω φόβο».
- Να αναρωτηθείς. Από πού προήλθε αυτή η αφήγηση; Ποιον εξυπηρετούσε; Μήπως σήμερα μπορώ να την επεξεργαστώ ξανά, με τα μάτια του ενήλικα που έχω γίνει;
- Να ψάξεις τα σημεία όπου η παλιά ιστορία δεν εξηγεί τα πάντα. Πού απέτυχε να προβλέψει; Πού σε αδίκησε;
- Να αφήσεις χώρο για μια εναλλακτική, πιο ενσυνείδητη αφήγηση. Όχι τέλεια, αλλά πιο δίκαιη.
Η καινούργια αφήγηση δεν ακυρώνει την παλιά. Της δίνει χώρο να υπάρξει, αλλά και να εξελιχθεί.
Η ιστορία δεν είναι το τέλος – είναι η αρχή
Όταν αλλάζει η αφήγηση, αλλάζει και η ψυχική ζωή. Δεν «θεραπεύεται» το παρελθόν, αλλά παίρνει νέο νόημα. Δεν ξεχνάς, αλλά μαθαίνεις να μιλάς διαφορετικά και αυτό αλλάζει το παρόν και ανοίγει τον δρόμο για ένα μέλλον που δεν θα είναι επανάληψη του ίδιου σεναρίου.
Μέσα από την επανασύνδεση με τις εμπειρίες μας, όχι ως τραύματα αλλά ως σημεία μετασχηματισμού, μπορούμε να γίνουμε λιγότερο σκληροί με τον εαυτό μας, λιγότερο θύματα των ιστοριών μας και περισσότερο αφηγητές.
«Οι άνθρωποι γίνονται οι ιστορίες που λένε για τον εαυτό τους. Και μπορούν να γίνουν κάτι άλλο, λέγοντας μια διαφορετική ιστορία.» – Thomas King
Πηγές:
- McAdams, Dan P. The Redemptive Self: Stories Americans Live By. Oxford University Press, 2006.
- Adler, Jonathan M. et al. “Meaning-making in autobiographical narratives predicts increases in psychological well-being.” Journal of Personality and Social Psychology, vol. 98, no. 3, 2010, pp. 511–528.
- White, Michael & Epston, David. Narrative Means to Therapeutic Ends. Norton & Company, 1990.
- Singer, Jefferson A. Positive Couple Therapy: Using We-Stories to Enhance Resilience. Routledge, 2013.
- Travers, Mark Ph.D. “What If Your Stories Are the Root Cause of Your Problems?” Psychology Today, The Art of Self-Improvement, November 2025. https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-art-of-self-improvement/202511/what-if-your-stories-are-the-root-cause-of-your-problems
- Pasupathi, Monisha & Wainryb, Laura. “Developing Moral Agency through Narrative.” Human Development, vol. 53, no. 2, 2010, pp. 55–80.
