Τον Αύγουστο του 1973, μια απόπειρα ληστείας σε τράπεζα στη Στοκχόλμη οδηγήθηκε σε πολυήμερη ομηρία, κατά τη διάρκεια της οποίας οι όμηροι άρχισαν να δείχνουν κατανόηση και εμπιστοσύνη προς τους απαγωγείς. Όταν οι όμηροι τελικά απελευθερώθηκαν, αρνήθηκαν να καταθέσουν εναντίον των δραστών. Μία από τις γυναίκες δήλωσε πως ένιωσε περισσότερη απειλή από την αστυνομία παρά από τον απαγωγέα της, επειδή η στάση των αρχών φαινόταν να απειλεί περισσότερο την ασφάλεια των ομήρων από τους ίδιους τους δράστες. Το περιστατικό αυτό γέννησε τον όρο «Σύνδρομο Στοκχόλμης».
Πρόκειται για την απονοηματοδότηση της κλασικής σχέσης θύτη-θύματος: το άτομο που βρίσκεται σε κατάσταση φόβου ή αιχμαλωσίας όχι μόνο δεν αποστρέφεται τον θύτη του, αλλά σταδιακά αναπτύσσει συναισθηματικό δεσμό μαζί του. Εμφανίζει εμπιστοσύνη, κατανόηση, ακόμη και υπεράσπιση της πρόθεσής του. Η σχέση αυτή μπορεί να εκληφθεί ως παράδοξη, όμως δεν είναι ακατανόητη. Προκύπτει από ψυχικούς μηχανισμούς που ενεργοποιούνται κάτω από ακραία συνθήκη επιβίωσης.
Advertisment
Το σύνδρομο δεν αποτελεί αναγνωρισμένη ψυχιατρική διάγνωση. Λειτουργεί περισσότερο ως περιγραφική έννοια – ένα ψυχολογικό σχήμα που φανερώνει πώς η ανάγκη για ασφάλεια και νόημα μπορεί να παρακάμψει την αντικειμενική αντίληψη κινδύνου. Δεν είναι ιδιοτροπία ή αφέλεια. Είναι ψυχική προσαρμογή σε μια συνθήκη όπου ο άλλος κρατά τη ζωή σου στα χέρια του.
Ψυχικοί μηχανισμοί και τραυματικός δεσμός
Η ψυχαναλυτική θεωρία προσφέρει ένα πλαίσιο κατανόησης. Η ταύτιση με τον επιτιθέμενο, όπως περιγράφεται από την Anna Freud, είναι μια μορφή ασυνείδητης άμυνας. Το υποκείμενο υιοθετεί χαρακτηριστικά ή στάσεις του θύτη του για να μειώσει την απειλή. Αν δεν μπορείς να ξεφύγεις από τον κίνδυνο, προσπαθείς να τον εσωτερικεύσεις.
Παράλληλα, οι θεωρίες για το τραυματικό δέσιμο (trauma bonding) εξηγούν πώς, μέσα σε ένα περιβάλλον φόβου και απομόνωσης, η κάθε στιγμή “καλοσύνης” ή μείωσης του τρόμου από τον θύτη, καταγράφεται με υπερβολική ένταση. Η ψυχή, διψασμένη για σταθερότητα, μεγιστοποιεί κάθε ένδειξη επαφής ή φροντίδας. Ο φόβος, η εξάρτηση και η ανάγκη για δεσμό δημιουργούν έναν ψευδοασφαλή χώρο.
Advertisment
Αυτό ενισχύεται από βιολογικές διεργασίες. Σε συνθήκες οξείας απειλής, το σώμα εκκρίνει κορτιζόλη και αδρεναλίνη. Η σποραδική ανακούφιση από τον θύτη – ακόμη κι αν είναι ελάχιστη – ενισχύεται νευροχημικά μέσω ωκυτοκίνης, δημιουργώντας μια στρεβλή αλλά ισχυρή ενσυναισθητική εμπειρία.
Η απώθηση της απειλής, η άρνηση του κινδύνου, η εξιδανίκευση του θύτη – όλα αυτά δεν είναι εκλογικευμένες επιλογές. Είναι αυτόματες, ψυχικές στρατηγικές για να κρατηθεί ο εαυτός σε ενότητα.
Εξουσία, εξάρτηση και ανάγκη για νόημα
Η εξουσία του θύτη δεν περιορίζεται στο φυσικό επίπεδο. Εκτείνεται στο ψυχολογικό πεδίο, ελέγχοντας όχι μόνο το σώμα, αλλά και την ερμηνεία της πραγματικότητας. Σε συνθήκες ομηρίας – κυριολεκτικής ή συμβολικής – το θύμα αναγκάζεται να διαβάσει ξανά τα γεγονότα μέσα από την οπτική του θύτη. Η διαστρέβλωση δεν είναι συνειδητή. Γίνεται γιατί αλλιώς δεν αντέχεται η ωμότητα της κατάστασης.
Το Σύνδρομο Στοκχόλμης δεν προϋποθέτει πάντοτε σωματική βία. Μπορεί να εμφανιστεί σε σχέσεις έντονης ψυχολογικής εξάρτησης ή ελέγχου, όπου το άτομο στερείται άλλες προσβάσιμες πηγές ασφάλειας ή νοηματοδότησης της εμπειρίας του.
Η απουσία εναλλακτικής αφήγησης οδηγεί το άτομο να προσκολληθεί στη μόνη διαθέσιμη αφήγηση – αυτή του θύτη. Ο φόβος συνδυάζεται με την ελπίδα – «αν καταφέρω να τον ηρεμήσω, αν τον καταλάβω, ίσως με προστατέψει». Έτσι οικοδομείται μια μορφή νοήματος μέσα στο χάος.
Αυτή η διαδικασία δεν αφορά μόνο την προσωπική σωτηρία. Αφορά και τη διατήρηση μιας στοιχειώδους ταυτότητας. Η ψυχή αντέχει ευκολότερα την ψευδαίσθηση καλοσύνης, παρά το κενό μιας καθαρής κακοποίησης. Γι’ αυτό και χτίζει νόημα εκεί που υπάρχει μόνο φόβος.
Όπως λέει ο Viktor Frankl (ψυχίατρος, επιζών του Ολοκαυτώματος): «Ο άνθρωπος μπορεί να αντέξει σχεδόν οποιοδήποτε “πώς” της ζωής, εφόσον βρει ένα “γιατί”.»
Το σύνδρομο πέρα από την ομηρία
Η αρχική περίπτωση του 1973 είναι η αφορμή. Η ουσία του φαινομένου βρίσκεται σε εκείνες τις καθημερινές σχέσεις όπου ο φόβος δεν ξεχωρίζει από την εξάρτηση και η ανάγκη για συναισθηματική εγγύτητα γίνεται ισχυρότερη από την επίγνωση του κινδύνου.
- Σε κακοποιητικές σχέσεις: ο/η σύντροφος μπορεί να εναλλάσσει βία με εκδηλώσεις φροντίδας. Το θύμα αισθάνεται ενοχή, υπευθυνότητα και σταδιακά χάνει την ικανότητα να δει τη σχέση έξω από τον φακό του θύτη.
- Σε περιπτώσεις σεξουαλικής εκμετάλλευσης ή εμπορίας ανθρώπων: θύματα νιώθουν ευγνωμοσύνη προς τους κακοποιητές επειδή δεν τα σκότωσαν, ή επειδή τα “φρόντισαν” στοιχειωδώς. Το ψυχικό τοπίο είναι πλήρως αποσταθεροποιημένο.
- Σε οργανώσεις ή αιρέσεις: ο ηγέτης, που μπορεί να επιβάλλει πλήρη έλεγχο, παρουσιάζεται ως σωτήρας. Το μέλος απομονώνεται, εξαρτάται και εκπαιδεύεται να βλέπει την καταπίεση ως αγάπη.
- Ακόμη και σε πολιτικές ή εργασιακές δομές: άνθρωποι εξιδανικεύουν αρχές, ηγέτες ή εργοδότες που τους έχουν εξουθενώσει, επειδή φοβούνται την κατάρρευση που συνεπάγεται η συνειδητοποίηση της κακοποίησης.
Το Σύνδρομο Στοκχόλμης εδώ δεν είναι εξαίρεση. Είναι η λογική συνέχεια μιας ασύμμετρης σχέσης όπου η ψυχή δεν έχει πού να σταθεί.
Επεξεργασία και θεραπευτική αποκατάσταση
Η απεμπλοκή από τέτοιες σχέσεις είναι μια αργή, πολύπλοκη διαδικασία. Δεν αρκεί η λογική κατανόηση. Το άτομο πρέπει να διαλύσει την εσωτερική σύνδεση που είχε οικοδομηθεί ως ψυχική άμυνα. Αυτό σημαίνει να πενθήσει – όχι μόνο την κακοποίηση, αλλά και τη δική του ψευδαίσθηση σωτηρίας.
Η ψυχοθεραπεία σε τέτοιες περιπτώσεις χρειάζεται να κινηθεί με σεβασμό στον δεσμό, ακόμη κι αν αυτός ήταν τοξικός. Δεν ακυρώνει το συναίσθημα, αλλά βοηθά να επανερμηνευθεί. Να μετατραπεί από εργαλείο επιβίωσης σε αντικείμενο κατανόησης.
Η επιστροφή του ατόμου στον εαυτό του περνά μέσα από τη διάλυση του ψυχικού μοντέλου που το κράτησε στη ζωή. Είναι μια λεπτή πράξη αποσύνδεσης και ανοικοδόμησης.
Όπως λέει κι η Judith Herman, “Η αποκατάσταση της αξιοπρέπειας περνά μέσα από την αποκατάσταση της ιστορίας.”
Πηγές
- Graham, D. L. et al. (1995). Loving to Survive: Sexual Terror, Men’s Violence, and Women’s Lives
- Namnyak, M. et al. (2008). “Stockholm syndrome”: psychiatric diagnosis or urban myth?
- Herman, J. (1992). Trauma and Recovery
- Freud, A. (1936). The Ego and the Mechanisms of Defence
- Klein, M. (1946). Notes on Some Schizoid Mechanisms
- Winnicott, D. W. (1971). Playing and Reality
- Bancroft, L. (2002). Why Does He Do That? Inside the Minds of Angry and Controlling Men
- Laing, R. D. (1960). The Divided Self
