Είδαμε ότι ο Μάρκος Αυρήλιος μεγάλωσε σε μια εποχή που η ρητορική ήταν πολύ του συρμού, ιδιαίτερα στην αυτοκρατορική αυλή του Αδριανού. Υποβλήθηκε σε σχολαστική εκπαίδευση στη συγγραφή λόγων και τη ρητορεία από μια ομάδα δασκάλων, μεταξύ αυτών τον Ηρώδη Αττικό και τον Φρόντωνα, τον κορυφαίο Έλληνα και τον κορυφαίο Ρωμαίο ρήτορα της εποχής αντίστοιχα.
Ωστόσο, από τα πρώτα νεανικά του χρόνια, ο Μάρκος Αυρήλιος είχε αποκτήσει τη φήμη ότι μιλούσε απλά και ειλικρινά. Σε πλήρη αντίθεση με τον Αδριανό, που ήθελε να κάνει επίδειξη των γνώσεών του, ο Μάρκος Αυρήλιος λέει στον εαυτό του ότι η αληθινή φιλοσοφία είναι εξίσου απλή και ταπεινή και ότι δεν πρέπει ποτέ να μας αποπλανά η ματαιοδοξία ή η επίδειξη από αυτή την άποψη.
Advertisment
Πάντα να παίρνεις τον πιο σύντομο δρόμο, λέει. O σύντομος δρόμος είναι ο δρόμος της Φύσης, που οδηγεί στις πιο σωστές λέξεις και πράξεις. Η απλότητα μας απελευθερώνει από την επιτήδευση και ό,τι δύσκολο αυτή συνεπάγεται. Για τους Στωικούς, αυτή η ειλικρίνεια και η απλότητα στη γλώσσα απαιτούν δύο πράγματα: λακωνικότητα και αντικειμενικότητα. Θα ήταν υπεραπλούστευση να πούμε ότι αυτό σημαίνει απλώς να σταματάμε να παραπονούμαστε, αλλά σε πολλές περιπτώσεις οι Στωικοί όντως συμβούλευαν κάτι τέτοιο.
Το σημείο στο οποίο η γλώσσα αρχίζει να προκαλεί έντονα συναισθήματα είναι ακριβώς όταν αρχίζουμε να λέμε πράγματα που αφορούν έντονες αξιολογικές κρίσεις είτε για άλλους είτε για τον εαυτό μας. Σύμφωνα με τη στωική φιλοσοφία, όταν αποδίδουμε εγγενείς αξίες όπως «καλό» ή «κακό» σε εξωτερικά γεγονότα, φερόμαστε παράλογα και, μάλιστα, επιδεικνύουμε ένα είδος αυταπάτης.
Όταν αποκαλούμε κάτι «καταστροφή», για παράδειγμα, επεκτεινόμαστε πέρα από τα απλά συμβάντα και αρχίζουμε να διαστρεβλώνουμε τα γεγονότα και να εξαπατάμε τον εαυτό μας. Επιπλέον, οι Στωικοί θεωρούν το ψέμα ως μια μορφή ασέβειας – όταν κάποιος λέει ψέματα, αποξενώνεται από τη Φύση.
Advertisment
Άρα πώς σύστηναν οι Στωικοί να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα; Ο Ζήνων, που έγραψε ένα Εγχειρίδιο Ρητορικής, δεν θεωρούσε την ευφράδεια ως αυτοσκοπό αλλά μάλλον ως μέσο για τη διάδοση της σοφίας αρθρώνοντας την αλήθεια με σαφήνεια και λακωνικότητα με έναν τρόπο προσαρμοσμένο στις ανάγκες του ακροατηρίου. Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, η στωική ρητορική διέκρινε πέντε «αρετές» του λόγου:
1. Ορθή γραμματική και καλό λεξιλόγιο
2. Σαφήνεια έκφρασης, οι ιδέες να γίνονται εύκολα κατανοητές
3. Λακωνικότητα, να μη χρησιμοποιούνται περισσότερες από τις αναγκαίες λέξεις
4. Καταλληλότητα ύφους, ύφος αρμόζον στο θέμα και προφανώς και στο ακροατήριο
5. Διάκριση, ή καλλιτεχνική αριστεία και αποφυγή βωμολοχιών
Η παραδοσιακή ρητορική είχε κοινές τις περισσότερες από αυτές τις αξίες, αλλά με τη φωτεινή εξαίρεση της λακωνικότητας. Ωστόσο, η στωική χρήση της γλώσσας θεωρούνταν συνήθως ως τελείως αντίθετη στις καθεστηκυίες μορφές ρητορικής. Οι σοφιστές, όπως είδαμε, προσπαθούσαν να πείσουν τους άλλους απευθυνόμενοι στα συναισθήματά τους, συνήθως με σκοπό να τους επευφημήσει το κοινό.
Οι Στωικοί, αντίθετα, έδιναν υπέρτατη αξία στη σύλληψη και τη διάδοση της αλήθειας απευθυνόμενοι στη λογική. Αυτό σήμαινε αποφυγή της χρήσης συναισθηματικής ρητορικής ή έντονων αξιολογικών κρίσεων. Συνήθως σκεφτόμαστε τη ρητορική ως κάτι που χρησιμοποιείται για τη χειραγώγηση άλλων ανθρώπων. Τείνουμε να ξεχνάμε ότι αυτό το κάνουμε και στον εαυτό μας, όχι μόνο όταν μιλάμε αλλά και όταν χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για να σκεφτούμε.
Οι Στωικοί σαφώς και ενδιαφέρονταν για τον τρόπο με τον οποίο οι λέξεις επηρεάζουν τους άλλους. Ωστόσο, η προτεραιότητά τους ήταν να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζουμε τον εαυτό μας, τις δικές μας σκέψεις και τα δικά μας συναισθήματα, μέσα από τις επιλογές μας στη γλώσσα. Υπερβάλλουμε, γενικεύουμε, παραλείπουμε πληροφορίες και χρησιμοποιούμε έντονο λεξιλόγιο και εύγλωττες παρομοιώσεις: «Πάντα βρομοθήλυκο ήταν αυτή!» «Με κατατρόπωσε, ο μπάσταρδος!» «Αυτή η δουλειά είναι μια αηδία και μισή!»
Ο κόσμος έχει την τάση να πιστεύει ότι φράσεις σαν αυτές είναι μια φυσική συνέπεια έντονων συναισθημάτων όπως ο θυμός. Αν όμως οι φράσεις αυτές προκαλούν ή διαιωνίζουν συναισθήματα; Αντίθετα, η αναίρεση των επιπτώσεων της συναισθηματικής ρητορικής με την πιο αντικειμενική περιγραφή των ίδιων γεγονότων είναι η βάση της αρχαίας στωικής θεραπείας των παθών.
Πράγματι, ένας τρόπος για να καταλάβουμε την αντίθεση ανάμεσα στη στωική φιλοσοφία και τη σοφιστική ρητορική είναι να δούμε τον Στωικισμό ως μια πρακτική αντιρητορική. Ενώ οι ρήτορες παραδοσιακά προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν τα συναισθήματα του ακροατηρίου τους, οι Στωικοί φρόντιζαν να περιγράφουν συνειδητά τα γεγονότα με απλούς και σαφείς όρους. Αποφεύγοντας τον αποπροσανατολιστικό λόγο και τις αξιολογήσεις και αφαιρώντας κάθε εξωραϊστική ή συναισθηματική γλώσσα, προσπαθούσαν να αρθρώσουν τα γεγονότα πιο ήρεμα και πιο νηφάλια.
Ομοίως, ο Μάρκος Αυρήλιος προέτρεπε τον εαυτό του να μιλάει απλά και να μην ντύνει τις σκέψεις του με ευφάνταστη γλώσσα. Πράγματι, τίποτα δεν είναι τόσο πρόσφορο για το μεγαλείο του νου, έλεγε, όσο η ικανότητα να εξετάζουμε τα γεγονότα με λογική και να τα βλέπουμε ρεαλιστικά απογυμνώνοντάς τα ώστε να απομείνουν μόνο τα στοιχειώδη χαρακτηριστικά τους.
Στο έργο Διατριβαί μαθαίνουμε ότι κάποιος φιλόσοφος, προφανώς όχι Στωικός, κάποτε απογοητεύτηκε τόσο πολύ από τους φίλους του οι οποίοι αμφισβητούσαν τον χαρακτήρα του, που φώναξε «Δεν μπορώ να το αντέξω• με καταστρέφετε• θα με κάνετε να γίνω σαν κι αυτόν!», γνέφοντας προς τον Επίκτητο. Αυτό ήταν μια ξαφνική επίδειξη θεατρινισμού: μια έκρηξη συναισθηματικής ρητορικής. Κατά τραγική ειρωνεία, ωστόσο, αν είχε μοιάσει πιο πολύ στον Επίκτητο, θα είχε απλώς μείνει στα γεγονότα χωρίς να αγανακτήσει και θα έλεγε κάτι σαν: «Με επικρίνατε• ας είναι». Στην πραγματικότητα, κανείς δεν σκότωνε αυτόν τον άνδρα και μπορούσε να το ανεχτεί.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Donald Robertson με τίτλο «Μάρκος Αυρήλιος: Σκέψου σαν Ρωμαίος αυτοκράτορας» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα. Μπορείτε να το βρείτε εδώ
