Στην Εξαρτητική Διαταραχή παρουσιάζεται μία διάχυτη και υπέρμετρη ανάγκη του ατόμου να το φροντίζουν, η οποία το οδηγεί σε συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται από υποταγή, προσκόλληση και άγχος αποχωρισμού.
Οι άνθρωποι χρειαζόμαστε ανθρώπους. Επιβιώνουμε όντας κοινωνικά πλάσματα. Η ψυχική μας ισορροπία καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις έντονες συναισθηματικές «προσκολλήσεις» στους ανθρώπους που αγαπάμε και από την ευχάριστη αλληλεπίδραση μαζί τους. Όλοι μας μπορεί να ενοχληθούμε όταν οι σημαντικοί άλλοι στην ζωή μας, μας απογοητεύουν.
Advertisment
Για κάποιους όμως, η σχέση γίνεται μονόπλευρη, «υπερφορτωμένη» και άκρως εθιστική. Αν και η διάκριση μεταξύ φυσιολογικής και ανθυγιεινής εξάρτησης μπορεί να είναι θέμα έντασης του «βαθμού» στον οποίο εκδηλώνεται, έχει εντοπιστεί μία διαταραχή της προσωπικότητας που σχετίζεται με τέτοιες μονομερείς σχέσεις.
Εξαρτητική Διαταραχή Προσωπικότητας – Διάγνωση
Στην Εξαρτητική Διαταραχή παρουσιάζεται μία διάχυτη και υπέρμετρη ανάγκη του ατόμου να το φροντίζουν, η οποία το οδηγεί σε συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται από υποταγή, προσκόλληση και άγχος αποχωρισμού. Για να διαγνωσθεί το άτομο με Εξαρτητική διαταραχή χρειάζεται να εμφανίζει κάποια από τα ακόλουθα:
– Δυσκολεύεται να παίρνει καθημερινές αποφάσεις, χωρίς υπερβολικό αριθμό συμβουλών και διαβεβαιώσεων από άλλους.
Advertisment
– Έχει ανάγκη οι άλλοι να αναλαμβάνουν την ευθύνη των σημαντικότερων περιοχών της ζωής του.
– Δυσκολεύεται να εκφράζει την διαφωνία του επειδή φοβάται ότι θα χάσει την υποστήριξη ή την έγκριση των άλλων (δεν συμπεριλαμβάνονται ρεαλιστικοί φόβοι τιμωρίας).
– Δυσκολεύεται να ξεκινά προγράμματα ή να κάνει πράγματα μόνο του (περισσότερο εξαιτίας έλλειψης εμπιστοσύνης στην κρίση ή τις ικανότητες του, παρά από έλλειψη κινήτρου ή ενεργητικότητας).
– Κάνει υπερβολικά πολλά πράγματα προκειμένου να εξασφαλίσει τη φροντίδα και την υποστήριξη των άλλων, μέχρι του σημείου να κάνει εθελοντικά δυσάρεστα πράγματα.
– Αισθάνεται δυσάρεστα ή αβοήθητο όταν είναι μόνο, εξαιτίας μεγαλοποιημένων φόβων ότι θα είναι ανίκανο να φροντίσει τον εαυτό του.
– Αναζητά επειγόντως μια άλλη σχέση ως πηγή φροντίδας και υποστήριξης όταν τελειώνει μια σχέση.
– Ασχολείται με επίμονο και μη ρεαλιστικό τρόπο με φόβους ότι θα εγκαταλειφθεί και θα χρειαστεί να φροντίζει τον εαυτό του.
Ποια είναι η κλινική εικόνα της διαταραχής;
Τα άτομα με Εξαρτητική Διαταραχή είναι συνήθως υποβολιμαίο στη βούληση των άλλων, στην λανθασμένη προσπάθειά του να εξαγάγει μια υπόσχεση περίθαλψης και προστασίας από εκείνους. Μοιάζει μη ικανό να αντιμετωπίσει την καθημερινή ζωή από μόνο του.
Ταυτόχρονα, διακατέχεται από φόβο ότι η επίδειξη ικανότητας θα το οδηγήσει σε απόρριψη και εγκατάλειψη. Ζητά συμβουλές και διαβεβαιώσεις ακόμα και για πολύ «μικρά» πράγματα. Δεν αναλαμβάνει πρωτοβουλίες και αφήνει τους άλλους να αναλάβουν την ευθύνη για τη ζωή του – για παράδειγμα, ακόμα και το πού να ζήσει και ποιες θέσεις εργασίας θα πρέπει να αναλάβει. Το Εξαρτητικό άτομο φοβάται έντονα την αποδοκιμασία, και βιώνει υπερβολικά δυσάρεστα την οποιαδήποτε κριτική.
Είναι δύσκολο να διαφωνήσει, να απορρίψει αιτήματα, ειδικά όταν προέρχονται από άτομα από τα οποία εξαρτώνται. Επιτρέπει στον εαυτό του να δέχεται εκφοβισμό και αποφεύγει να εκφράσει ακόμη και την δικαιολογημένη οργή του, από τον φόβο της αποξένωσης από τους άλλους. Προκειμένου να αποκτήσει την υποστήριξη που πιστεύει ότι χρειάζεται, μπορεί να προσφερθεί εθελοντικά να φέρει εις πέρας δυσάρεστα καθήκοντα, να εκπληρώσει παράλογες απαιτήσεις και να υποστεί λεκτική, σωματική, ακόμα και σεξουαλική κακοποίηση.
Ο Εξαρτητικός εμφανίζει άγχος αποχωρισμού επειδή αισθάνεται εγκαταλελειμμένος όταν δεν είναι «παρόντες» εκείνοι στους οποίους βασίζεται. Είναι πιθανό να εμφανίσει κοινωνική φοβία επειδή δεν του αρέσει να εγκαταλείπει τους οικείους ανθρώπους και τα περίχωρά του. Μπορεί να χρησιμοποιεί τα σωματικά του συμπτώματα σαν τρόπο για να λάβει συμπάθεια, προστασία και φροντίδα.
Σίγουρα, όλοι μας αισθανόμαστε κάποια δυσφορία όταν δεν λαμβάνουμε την υποστήριξη που πιστεύουμε ότι χρειαζόμαστε, όταν χάνουμε μία στενή σχέση ή όταν πρέπει να αναλάβουμε ευθύνες για τις οποίες νιώθουμε απροετοίμαστοι. Ωστόσο, ο κίνδυνος κατάθλιψης είναι πολύ μεγαλύτερος στο άτομο με Εξαρτητική Διαταραχή, ειδικά εάν δεν διαθέτει τις κοινωνικές δεξιότητες που απαιτούνται για την διατήρηση σχέσεων με τους άλλους.
Εξαρτητική Διαταραχή της Προσωπικότητας: Ποιες είναι οι αιτίες
Από την παιδική ηλικία το εξαρτητικό άτομο εμφανίζει την ανάγκη για προσοχή και παράλληλα τον φόβο για οτιδήποτε καινούριο. Στο οικογενειακό περιβάλλον του, παρουσιάζεται υψηλό ποσοστό διαταραχών άγχους και φοβιών, καθώς και της Αποφευκτικής Διαταραχής Προσωπικότητας. Όμως, όπως συχνά αναφέρεται, τα γονίδια, από μόνα τους, δεν αποτελούν πεπρωμένο. Αυτό που μετατρέπει ένα ιδιοσυγκρασιακά ντροπαλό ή φοβισμένο παιδί σε έναν ενήλικα με διαταραχή προσωπικότητας δεν είναι τόσο απόλυτα ξεκάθαρο και σαφές.
Ψυχοδυναμική Προσέγγιση
Οι Ψυχοδυναμικοί θεωρητικοί πιστεύουν ότι οι ασυνείδητες συναισθηματικές συγκρούσεις – εμπειρίες και συναισθήματα – και οι ασυνείδητες άμυνες που φτιάχνουμε εναντίον τους, διαμορφώνουν τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Διαταραχές προσωπικότητας θεωρείται ότι προκύπτουν εάν, για παράδειγμα, τα προβλήματα στις πρώιμες σχέσεις οδηγούν ένα άτομο να αναπτύξει άμυνες που δεν είναι αποτελεσματικές, προσαρμοστικές ή χρήσιμες.
Συγκεκριμένα, ο Εξαρτητικός υπερασπίζεται τον εαυτό του απέναντι στην ασυνείδητη εχθρότητα που βιώνει. Έχει ανάγκη να αποφύγει το συναίσθημα, το οποίο αρχικά στρέφει εναντίον των «ανυπόφορων» γονέων του, γι’αυτό και τελικά γίνεται υποβολιμαίος και «υποτακτικός» στους άλλους, ως τρόπο να αποφύγει να δείξει ή και να αναγνωρίσει τον θυμό του.
Η ψυχοδυναμική κατανόηση των διαταραχών της προσωπικότητας έχει επηρεαστεί από τη θεωρία αντικειμενότροπων* σχέσεων, η οποία δίνει έμφαση στη δύναμη των εσωτερικευμένων εικόνων των ανθρώπων που είναι σημαντικοί για εμάς, ιδιαίτερα των γονέων. Επίσης, επηρεάζεται από τη θεωρία της Προσκόλλησης, τη βιολογική ανάγκη για φροντίδα και στήριξη που είναι απαραίτητη στη σχέση των γονέων και των μικρών παιδιών. Η καθιέρωση υγιών δεσμών προσκόλλησης και η διατήρηση εσωτερικευμένων εικόνων, αξιόπιστων πρώτων φροντιστών, παρέχουν μια στέρεη βάση από την οποία μπορεί το παιδί να εξερευνήσει τον κόσμο και να επιτύχει μια ισορροπία μεταξύ της ανεξαρτησίας και της εγγύτητας με άλλους.
Εάν οι γονείς δεν ανταποκρίνονται, δεν είναι συνεπείς, ή είναι κακοποιητικοί, το παιδί μπορεί να γίνει φοβικό ή να αναπτύξει ανασφαλή δεσμό προσκόλλησης, τον οποίο εσωτερικεύει ως πρότυπο και τον υιοθετεί σε μεταγενέστερες σχέσεις του. Εμφανίζει επίσης δυσκολία χαλάρωσης ή ηρεμίας όταν είναι απογοητευμένο, θυμωμένο ή ανήσυχο. Αποτέλεσμα αυτού του τρόπου ανάπτυξης είναι η Εξαρτητική Διαταραχή Προσωπικότητας.
Συμπεριφορικές – Γνωσιακές Θεωρίες
Σύμφωνα με τη θεωρία της συμπεριφοράς και της κοινωνικής μάθησης, το παιδί αναπτύσσει τις συνήθειες που συνθέτουν μια προσωπικότητα, μέσα από δύο είδη μάθησης: την προετοιμασία (αυτόματες συσχετίσεις) και την ενίσχυση (ανταμοιβή και τιμωρία). Σε αυτό το μοντέλο, ένα παιδί που ανταμείβεται επειδή έχει υπερβολικές απαιτήσεις για φροντίδα, μπορεί να αναπτύξει μια εξαρτητική προσωπικότητα. Εάν οι γονείς είναι ασυνεπείς, το παιδί μαθαίνει ότι δεν μπορεί να ελέγξει τη ζωή του. Ένα παιδί που δεν έχει ποτέ ανταμειφθεί για μία «ανεξάρτητη» δράση του, μπορεί να αποφύγει την δράση γενικά, ακόμη και όταν εκείνη θα αποτιμάται θετικά, επειδή το πρώιμο μάθημα που πήρε, ήταν διαφορετικό.
Η γνωσιακή προσέγγιση θεωρεί την εξάρτηση ως αποτέλεσμα του τρόπου σκέψης των ανθρώπων για τον εαυτό τους και τους άλλους. Ο Εξαρτητικός θεωρεί ότι είναι ανίσχυρος σε σχέση με τους άλλους, τους οποίους θεωρεί ισχυρούς και ικανούς. Οι γονείς και οι πρώτοι φροντιστές, συμβάλλουν σε αυτό με το να καλλιεργούν ένα τέτοιο «είδος σκέψης», μεταφέροντας στα παιδί με έμμεσο τρόπο ότι θα εγκαταλειφθεί και θα μείνει μόνο εάν δεν υποταχθεί.
Πιθανώς η Εξαρτητική Διαταραχή να ξεκινά με μία ήπια και φοβισμένη ιδιοσυγκρασία του παιδιού, η οποία προκαλεί προστατευτικά συναισθήματα από τους γονείς. Οι αγχωτικοί και υπερπροστατευτικοί γονείς που αποθαρρύνουν την ανεξαρτησία, ή ένας αδελφός ή συγγενικό πρόσωπο που εκφοβίζει, ενισχύει αυτή την τάση του παιδιού. Συνεχώς προστατευμένο, το υποτακτικό παιδί γίνεται ακόμα πιο παθητικό, έχοντας συμπεριφορές που καθιστούν τη στάση του, δύσκολη στο να αλλάξει. Στη συνέχεια, αυτό εμφανίζεται επανειλημμένα και στις υπόλοιπες σχέσεις του παιδιού, αλλά και στην ενήλικη ζωή του αργότερα.
Διαφοροδιάγνωση
Η εξαρτητικότητα είναι χαρακτηριστικό πολλών Διαταραχών Προσωπικότητας όπως της Οριακής, της Οιστριονικής αλλά και άλλων ψυχικών διαταραχών, γι’αυτό και συχνά συγχέονται μεταξύ τους. Πιο συγκεκριμένα:
Οριακή Διαταραχή Προσωπικότητας: Και στην Εξαρτητική αλλά και στην Οριακή Διαταραχή είναι έντονος ο φόβος της εγκατάλειψης. Ωστόσο, στην Οριακή Διαταραχή, το άτομο εμφανίζει συναισθηματική αστάθεια και παρορμητική συμπεριφορά.
Οιστριονική (Δραματική) Διαταραχή Προσωπικότητας: Τόσο ο Δραματικός όσο και Εξαρτητικός έχουν έντονη ανάγκη για επιδοκιμασία, συμπαράσταση, προσοχή και αποδοχή. Αυτό που διαφοροποιεί τις δύο διαταραχές είναι το γεγονός ότι ο Δραματικός διακατέχεται από υπερβολική έκφραση συναισθημάτων καθώς και έντονη ανάγκη προσωπικής προβολής. Αντίθετα, ο Εξαρτητικός έχει την τάση να είναι περισσότερο σεμνός, δεν προσπαθεί να εντυπωσιάσει τους άλλους ή να προβάλλει τον εαυτό του με οποιοδήποτε τρόπο.
Αποφευκτική Διαταραχή Προσωπικότητας: Και στις δύο διαταραχές είναι χαρακτηριστικός ο φόβος της απόρριψης. Ωστόσο στην Αποφευκτική Διαταραχή παρατηρούνται και αισθήματα ανεπάρκειας και υπερευαισθησίας στην κριτική των άλλων.
Τρόποι αντιμετώπισης της εξαρτητικής διαταραχής της προσωπικότητας
Το άτομο με Εξαρτητική Διαταραχή συνήθως αναζητά θεραπεία όταν χάσει μία στενή σχέση ή όταν βρεθεί υποχρεωμένο να αναλάβει ευθύνες. Οι πιο κοινές προσεγγίσεις στη θεραπεία είναι η Ψυχοδυναμική και η Συμπεριφορική. Στην Ψυχοδυναμική θεραπεία, ο θεραπευόμενος διερευνά παρελθούσες σχέσεις που προωθούν την εξαρτητική του συμπεριφορά και μαθαίνει πώς αυτές αντικατοπτρίζονται στις εσωτερικευμένες εικόνες των ίδιων και των άλλων, αλλά και στη σχέση με τον θεραπευτή του.
Οι Γνωσιακοί θεραπευτές, αμφισβητούν την σκέψη του θεραπευόμενου, εκθέτοντας και διορθώνοντας μη ρεαλιστικές κρίσεις που βασίζονται σε ψευδείς πεποιθήσεις. Τονίζουν ότι το αντίθετο της υποβολής δεν είναι ο έλεγχος των άλλων, αλλά η ανεξαρτησία και η εμπιστοσύνη. Εξετάζουν και αμφισβητούν τους εσωτερικούς μονόλογους και τις σκέψεις του θεραπευόμενου περί αδυναμίας.
Στην Συμπεριφορική Θεραπεία ο θεραπευτής προσπαθεί να αλλάξει τις σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος και τα κίνητρα που προωθούν την εμμονική αναζήτηση φροντίδας. Προσδιορίζει χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος του θεραπευόμενου που φαίνεται να επιβραβεύουν την ανικανότητα του, και προσπαθεί να του παράσχει τις ικανότητες που απαιτούνται για να αντιμετωπίσει με άλλους τρόπους αυτό που θέλει φέρει εις πέρας. Το παιχνίδι ρόλων και η «εργασία στο σπίτι» μπορούν να βοηθήσουν, μαζί με την «επιδιόρθωση» η οποία συντελείται στην σχέση του θεραπευόμενου με τον θεραπευτή .
Ο Εξαρτητικός, είναι βοηθητικό να επιβραβευθεί στη θεραπεία όταν είναι «ανοικτός» για να συζητήσει τα προβλήματά του. Συνήθως είναι ευσυνείδητος και συνεργάσιμος, δεν χάνει συνεδρία και σπάνια διακόπτει την θεραπεία του πρόωρα. Επειδή επιθυμεί να ευχαριστεί μία φιγούρα εξουσίας (τον θεραπευτή εν προκειμένω), ανταποκρίνεται καλά στην θεραπευτική διαδικασία και μπορεί να επιβεβαιώσει τις αισιόδοξες προσδοκίες του θεραπευτή.
Σαφώς, υπάρχουν και εμπόδια στη θεραπεία του ατόμου με Εξαρτητική Διαταραχή. Μπορεί να είναι παθητικό και να έχει μη ρεαλιστικές απαιτήσεις. Μοιάζει να μην μπορεί ποτέ να λάβει αρκετή υποστήριξη ή διαβεβαίωση. Η δυνατότητα υποβολής προτάσεων και ο σεβασμός της αρχής μπορεί επίσης να δημιουργήσει προβλήματα. Ο θεραπευτής χρειάζεται να αποφύγει τον πειρασμό να γίνει αυθεντία και να κατευθύνει τον θεραπευόμενο στο πώς θα κινηθεί και τι θα κάνει ακριβώς στη τη ζωή του.
Είναι επίσης σημαντικό να τεθούν σαφή όρια για να αποφευχθεί η συμμετοχή στη ζωή του ασθενούς, που θα μπορούσε να εμποδίσει τη συναισθηματική του ανάπτυξη. Στην πορεία της θεραπευτικής διαδικασίας, η μείωση της συχνότητας των συναντήσεων με την πάροδο του χρόνου μπορεί να βοηθήσει τον ασθενή να γίνει πιο ανεξάρτητος.
Οι άνθρωποι σπάνια έρχονται σε έναν ψυχοθεραπευτή για να μεταμορφώσουν ή να αλλάξουν τον χαρακτήρα τους. Επιθυμούν ως επί το πλείστον λύσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα της ζωή και της καθημερινότητας τους. Το να έχουμε μια «φυσιολογική» εξάρτηση είναι αναμενόμενο. Όλοι γεννιόμαστε εντελώς εξαρτημένοι από τους άλλους και η ανθρώπινη αλληλεξάρτηση συνεχίζεται σε όλη την διάρκεια της ζωής μας. Οι στενοί δεσμοί με τους άλλους μας κάνουν να νιώθουμε πιο ασφαλείς και να θέλουμε να μοιραστούμε την εμπειρία και την καθημερινότητα μας.
Όμως, το άτομο με έντονα εξαρτητικά γνωρίσματα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στα συναισθήματα των άλλων και θέλει να αποδίδει καλά, μόνο για να τους ευχαριστεί. Μπορεί να οδηγηθεί σε καλύτερη ζωή, εάν βοηθηθεί στο να καλλιεργήσει τις κοινωνικές δεξιότητες και την ικανότητα να επιδεικνύει την ανάγκη καθοδήγησης και προστασίας του, με κατάλληλους και όχι καταναγκαστικούς και υποτακτικούς τρόπους. Ένας θεραπευτής μπορεί να το βοηθήσει, ώστε η διαταραχή της προσωπικότητας να γίνει ένας τύπος προσωπικότητας – ευγενικός, ευχάριστος, στοχαστικός, με αντοχή στη μοναχικότητα, και σεβόμενος τις απόψεις των άλλων, έστω και προτιμώντας τελικά έναν «ρόλο» ζωής συνεργάτη και όχι απαραίτητα ηγέτη.
*Αντικειμενότροπες Σχέσεις: Η συγκεκριμένη θεωρία έρχεται να τονίσει τον σημαντικό ρόλο που παίζει η πρώτη σχέση μεταξύ μητέρας – βρέφους στην ανάπτυξη της ταυτότητας του παιδιού και της ψυχικής του δομής.
[toggle title="Πηγές"]
American Psychiatric Association, DSM-5, Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας, 2015.
Bornstein RF. “The Dependent Personality: Developmental, Social, and Clinical Perspectives,” Psychological Bulletin (July 1992): Vol. 112, No. 1, pp. 3–23.
Leising D, et al. “Characteristic Interpersonal Behavior in Dependent and Avoidant Personality Disorder Can Be Observed within Very Short Interaction Sequences,” Journal of Personality Disorders (August 2006): Vol. 20, No. 4, pp. 319–30.
Tyrer P, et al. “The Dependent Personality Questionnaire: A Screening Instrument for Dependent Personality,” International Journal of Social Psychiatry (March 2004): Vol. 50, No. 1, pp. 10–17
[/toggle]
- The absent father effect | Η επίδραση του απόντα πατέρα στην κόρη - 30 Σεπτεμβρίου 2024
- Ενσυναίσθηση: Πώς να είμαστε ουσιαστικά κοντά σε κάποιον που μας χρειάζεται - 31 Αυγούστου 2024
- Η θεραπευτική δύναμη της σχέσης μας με τα ζώα - 3 Ιουνίου 2024
