Οι περίοδοι σύγχυσης, κρίσης ή εσωτερικού αποπροσανατολισμού αντιμετωπίζονται συνήθως ως σημάδια αποσταθεροποίησης. Ωστόσο, σε ψυχολογικό επίπεδο, αποτελούν συχνά ενδείξεις ενός συστήματος που επαναπροσδιορίζεται. Η έννοια της εντροπίας, προερχόμενη από τη φυσική, προσφέρει ένα ενδιαφέρον εννοιολογικό εργαλείο για να κατανοηθεί αυτό το φαινόμενο.
Στη θερμοδυναμική, η εντροπία περιγράφει την τάση των συστημάτων να μεταβαίνουν από οργανωμένες σε λιγότερο οργανωμένες καταστάσεις. Πρόκειται για τη σταδιακή εξασθένιση της τάξης. Σε ψυχολογικό επίπεδο, μια ανάλογη διαδικασία συμβαίνει όταν τα νοητικά σχήματα, οι πεποιθήσεις ή οι ταυτίσεις ενός ατόμου αδυνατούν να εξηγήσουν ή να οργανώσουν τη βιωμένη εμπειρία. Το άτομο βιώνει γνωστική και συναισθηματική ασυμφωνία. Αυτή η φάση υψηλής “ψυχολογικής εντροπίας” συνοδεύεται από αβεβαιότητα, ένταση και, συχνά, άγχος.
Advertisment
Η θεωρία της “ψυχολογικής εντροπίας” έχει διατυπωθεί από ερευνητές όπως ο Michael Ent, ενώ σχετίζεται άμεσα με το γνωσιακό πλαίσιο της θεωρίας της “free energy” που διατύπωσε ο νευροεπιστήμονας Karl Friston. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί ως σύστημα που στοχεύει να μειώνει την αβεβαιότητα. Δημιουργεί συνεχώς προβλέψεις για τον κόσμο και προσαρμόζεται ώστε να ελαχιστοποιεί τις εκπλήξεις. Όταν οι προσδοκίες αποτυγχάνουν να επιβεβαιωθούν, η εντροπία αυξάνεται και ο εγκέφαλος ωθείται να αναθεωρήσει τα εσωτερικά του μοντέλα.
Η αύξηση της εντροπίας δεν συνεπάγεται απαραίτητα διάλυση ή καταστροφή. Αντιθέτως, μπορεί να αποτελέσει το πεδίο στο οποίο εμφανίζονται νέες δυνατότητες. Στο πλαίσιο της προσωπικής ανάπτυξης, η εντροπία σχετίζεται με τη διάρρηξη σταθερών αλλά μη λειτουργικών ερμηνειών του εαυτού και του κόσμου. Η προσωρινή αποδόμηση αυτών των ερμηνειών μπορεί να οδηγήσει σε επαναπροσδιορισμό ταυτότητας, νέες συνδέσεις και αύξηση της ψυχικής ανθεκτικότητας.
Αυτό εξηγεί γιατί οι μεταβατικές περίοδοι, αν και ψυχικά απαιτητικές, είναι και οι πιο δημιουργικές. Η απώλεια νοήματος ή ταυτότητας δεν αποτελεί απαραιτήτως αποδόμηση· συχνά αποτελεί προϋπόθεση για την ανάδυση νέων μορφών ερμηνείας. Η εντροπία επιτρέπει την κατάρρευση ενός συστήματος ώστε να οργανωθεί εκ νέου σε ανώτερη πολυπλοκότητα.
Advertisment
Η παρατήρηση αυτή επεκτείνεται και σε συλλογικό επίπεδο. Πολιτισμικές μεταβάσεις, κοινωνικές κρίσεις ή τεχνολογικές μεταμορφώσεις συνοδεύονται από περιόδους αυξημένης εντροπίας. Καθιερωμένα νοήματα αποδομούνται, σταθερές αμφισβητούνται, νέες αφηγήσεις αναδύονται. Η κοινωνική δυναμική αντικατοπτρίζει με παρόμοιο τρόπο τη λειτουργία ψυχολογικών συστημάτων – μέσα από τη διάρρηξη της τάξης, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για νέα μορφοποίηση.
Στην ψυχοθεραπευτική πρακτική, η είσοδος σε φάση “ελεγχόμενης εντροπίας” είναι συχνά προϋπόθεση αλλαγής. Το άτομο καλείται να ανεχθεί την αβεβαιότητα και να παραμείνει λειτουργικό μέσα στο χάος. Αυτή η ικανότητα συνδέεται με τη συναισθηματική ανθεκτικότητα και τη δυνατότητα μετασχηματισμού. Ο θεραπευτικός χώρος δεν προσφέρει άμεσες λύσεις αλλά έναν τόπο όπου το άτομο μπορεί να αποδεχθεί την πολυπλοκότητα χωρίς να καταφύγει σε απλουστεύσεις.
Η ψυχολογική εντροπία δεν είναι παθολογία, αλλά σύμπτωμα προσαρμογής. Αντί να αντιμετωπίζεται ως δυσλειτουργία, μπορεί να γίνει αντικείμενο κατανόησης και δημιουργικής αξιοποίησης. Δεδομένου ότι η σταθερότητα είναι συχνά απατηλή, η ικανότητα του νου να διαλύεται προσωρινά για να ξαναδομηθεί αναδεικνύεται ως βασική ψυχική δεξιότητα.
Σε ατομικό επίπεδο, η αναγνώριση της ψυχολογικής εντροπίας ως μέρους της ανθρώπινης εμπειρίας επιτρέπει την αποδοχή της ασάφειας χωρίς ενοχή. Οι στιγμές αβεβαιότητας γίνονται ένδειξη εσωτερικής επεξεργασίας κι η εξέλιξη δεν προκύπτει από τη διατήρηση σταθερών, αλλά από τη διαχείριση της μεταβλητότητας.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η ψυχολογική εντροπία δεν συνδέεται μόνο με κρίσεις. Μπορεί να προκύψει και σε περιόδους φαινομενικής ηρεμίας, όταν υποβόσκουσες αντιφάσεις ή αναστοχασμοί διαταράσσουν τις υφιστάμενες ισορροπίες. Η επίγνωση αυτών των διεργασιών συμβάλλει στην ενίσχυση της εσωτερικής συνέπειας και της ψυχολογικής ωριμότητας.
Συνοψίζοντας, η ψυχολογική εντροπία δεν αποτελεί απλώς μια αναλογία της φυσικής έννοιας. Αποδίδει μια θεμελιώδη διαδικασία της ανθρώπινης συνείδησης. Την αέναη ανακατάταξη των εσωτερικών μας μοντέλων για να ανταποκρίνονται σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο. Σε αυτή τη διαδικασία, η αβεβαιότητα είναι υλικό προς μετασχηματισμό.
Πηγές / Βιβλιογραφία:
- Friston, K. (2010). The free-energy principle: a unified brain theory? Nature Reviews Neuroscience, 11(2), 127–138.
- Ent, M. R. (2021). Psychological entropy: A framework for understanding uncertainty-related cognition and behavior. New Ideas in Psychology, 60, 100834.
- Carhart-Harris, R. L., & Friston, K. J. (2019). REBUS and the Anarchic Brain: Toward a unified model of the brain action of psychedelics. Pharmacological Reviews, 71(3), 316–344.
