Η ελεύθερη βούληση μοιάζει με αυτονόητη ανθρώπινη ιδιότητα. Κι όμως, η νευροεπιστήμη, η ψυχολογία και η φιλοσοφία θέτουν σοβαρά ερωτήματα. Αποφασίζουμε πράγματι εμείς, ή τα νευρικά μας κυκλώματα «προαποφασίζουν» πριν συνειδητοποιήσουμε; Και αν ναι, τι σημαίνει αυτό για την έννοια της ευθύνης;
Το ερώτημα της ελευθερίας της βούλησης είναι υπαρξιακό. Στη ρίζα του κρύβεται μια βασική ανθρώπινη αγωνία. Ποιος είναι τελικά ο εαυτός που ζει αυτή τη ζωή; Αυτός που νιώθει ή αυτός που επιλέγει; Αυτός που επαναλαμβάνει ή αυτός που δημιουργεί;
Advertisment
Η έννοια της ελεύθερης βούλησης δεν είναι μόνο φιλοσοφικό πρόβλημα· είναι καθημερινή εμπειρία. Τη βιώνουμε κάθε φορά που παλεύουμε με ένα δίλημμα, κάθε φορά που επιλέγουμε να απαντήσουμε με ψυχραιμία αντί για θυμό, κάθε φορά που πηγαίνουμε αντίθετα από τη ροή των αυτοματισμών μας. Κάθε τέτοια στιγμή, αγγίζουμε την πιθανότητα μιας ελευθερίας που δεν είναι δεδομένη αλλά κατακτημένη.
Μέσα από την επιστήμη του εγκεφάλου και τη φιλοσοφία, ξεδιπλώνεται μια εικόνα του ανθρώπου που είναι λιγότερο κυρίαρχος απ’ ό,τι πίστευε – αλλά ίσως και πιο ελεύθερος απ’ όσο φανταζόταν. Μπορεί να μην ελέγχει τα πάντα, αλλά μαθαίνει να κινείται μέσα στο χάος με επίγνωση και πρόθεση.
Το σώμα πριν από τη σκέψη: Το νευρικό σύστημα αποφασίζει πρώτο
Το 1983, ο νευροεπιστήμονας Benjamin Libet δημοσίευσε ένα πείραμα που άλλαξε τη συζήτηση γύρω από την ελεύθερη βούληση. Μέτρησε τις εγκεφαλικές κυμάνσεις (το λεγόμενο “readiness potential”) και διαπίστωσε ότι ο εγκέφαλος φαίνεται να προετοιμάζεται για μια ενέργεια πριν ο άνθρωπος συνειδητοποιήσει ότι θέλει να τη κάνει. Με άλλα λόγια, η απόφαση ξεκινά πριν την επίγνωση της απόφασης.
Advertisment
Αυτό φέρνει στο προσκήνιο τη βαθιά επίδραση του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Κάθε απόκριση, κάθε αντίδραση, κάθε φόβος ή επιθυμία διατρέχει τα «καλώδια» του εγκεφάλου και φτάνει πρώτα στο σώμα και μετά στη σκέψη. Είμαστε, εν μέρει, «προγραμματισμένοι» να ανταποκρινόμαστε.
Τα ευρήματα αυτά δεν σημαίνουν ότι δεν υπάρχει συνείδηση ή επιλογή, αλλά ότι η επιλογή δεν είναι πάντα το πρώτο στάδιο. Μοιάζει περισσότερο με τροχιά που ξεκινά αυτόματα και –αν υπάρχει αρκετή εγρήγορση– μπορεί να διορθωθεί στην πορεία.
Ο εγκέφαλος και η θεωρία της πρόβλεψης
Οι σύγχρονες νευροεπιστήμες περιγράφουν τον εγκέφαλο ως ενεργή μηχανή πρόβλεψης. Με βάση παλαιότερες εμπειρίες, συναισθήματα και συνάψεις, ο εγκέφαλος δεν περιμένει να δει τι συμβαίνει – προβλέπει τι πρόκειται να συμβεί. Αυτό τον κάνει εξαιρετικά αποτελεσματικό, αλλά και προκατειλημμένο.
Αν κάποιος έχει βιώσει επαναλαμβανόμενα εγκατάλειψη ή απόρριψη, είναι πιθανό το νευρικό του σύστημα να προβλέπει –και άρα να προετοιμάζει– αντίστοιχες απορριπτικές καταστάσεις ακόμα και όταν δεν υπάρχουν. Οι σκέψεις μας δηλαδή, δεν είναι τόσο “ελεύθερες” όσο νομίζουμε. Είναι διαμορφωμένες από παρελθόντα σχήματα, πολλαπλά επίπεδα συναισθηματικής μνήμης και αυτοματοποιημένες νευρωνικές διαδρομές.
Αυτό που μοιάζει με προσωπική επιλογή, είναι συχνά η κορυφή ενός παγόβουνου, που περιλαμβάνει βιώματα, τραύματα, επαναλήψεις και ψυχοβιολογικά αποτυπώματα. Ο εγκέφαλος βλέπει όχι αυτό που είναι, αλλά αυτό που έχει μάθει να περιμένει.
Η ελεύθερη βούληση ως δυναμικό κι όχι ως απόλυτο
Αν το σώμα αποφασίζει πριν από τη σκέψη, τότε πού μένει χώρος για την ελευθερία; Εδώ, η απάντηση δεν βρίσκεται στην κατάργηση της βούλησης, αλλά στην επανανοηματοδότησή της. Η ελεύθερη βούληση δεν είναι ένα κουμπί που πατάμε, αλλά μια μυϊκή ομάδα που γυμνάζεται. Δεν είναι δηλαδή κάτι δεδομένο, αλλά κάτι που καλλιεργείται.
Η αυτοπαρατήρηση, ο διαλογισμός, η ψυχοθεραπεία και η ενσυνειδητότητα (mindfulness) είναι πρακτικές που αυξάνουν τον “χώρο” ανάμεσα στο ερέθισμα και την αντίδραση. Αυτός ο ενδιάμεσος χώρος είναι το πεδίο της ελευθερίας. Όταν μπορείς να δεις τι σε «σπρώχνει», τότε έχεις και τη δυνατότητα να μη «σπρωχτείς».
Η βούληση λοιπόν, δεν είναι απόλυτη αλλά σχετική. Είναι η ικανότητα να παρεμβαίνουμε στα δικά μας μοτίβα. Και αυτή η παρέμβαση μπορεί να γίνει εφικτή μόνο όταν καταλάβουμε πόσο βαθιά «μηχανικοί» είμαστε.
Φιλοσοφία και ηθική: Είσαι υπεύθυνος αν είσαι προγραμματισμένος;
Το ερώτημα της ελεύθερης βούλησης πέρα από βιολογικό, είναι και βαθιά ηθικό. Αν ο εγκέφαλος μου αποφάσισε πριν από μένα, είμαι υπεύθυνος για τη συμπεριφορά μου;
Οι στωικοί φιλόσοφοι υποστήριζαν ότι η μόνη αληθινή ελευθερία βρίσκεται στην εσωτερική στάση. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε τα εξωτερικά γεγονότα – μόνο την αντίδρασή μας σε αυτά. Ο Viktor Frankl, επιζών των στρατοπέδων συγκέντρωσης, το έθεσε καθαρά: «Ανάμεσα στο ερέθισμα και την απόκριση, υπάρχει ένας χώρος. Στον χώρο αυτό βρίσκεται η δύναμή μας να επιλέξουμε την απόκρισή μας. Και σε αυτή την απόκριση βρίσκεται η ελευθερία και η ανάπτυξή μας.»
Έτσι, η βιολογία δεν αναιρεί την έννοια της ευθύνης – την τοποθετεί σε ένα ρεαλιστικό πλαίσιο. Αν αναγνωρίζουμε ότι πολλές από τις αντιδράσεις μας προέρχονται από νευρολογικά μοτίβα, τότε η ευθύνη μας δεν βρίσκεται στην αρχική ώθηση, αλλά στον τρόπο που επιλέγουμε να ανταποκριθούμε. Οι περιορισμοί μπορεί να είναι δεδομένοι, όμως δεδομένη είναι κι η ικανότητα να δρούμε με συνείδηση μέσα σε αυτούς.
Η επίγνωση, επομένως, είναι ένα ηθικό εργαλείο. Φωτίζει το πώς και το γιατί των πράξεών μας και μας επιτρέπει να κάνουμε πιο ώριμες επιλογές. Όλοι φέρουμε ευθύνη για τις πράξεις μας, ανεξάρτητα από το πόσο ξεκάθαρα βλέπουμε τα κίνητρά μας. Όμως, όσο περισσότερο κατανοούμε τι μας οδηγεί, τόσο πιο ουσιαστική γίνεται η ευθύνη – γιατί τότε δεν ενεργούμε απλώς, αλλά επιλέγουμε.
Επίγνωση ως η νέα ελευθερία
Η ελευθερία δεν κρύβεται στο να “αγνοούμε” τους προγραμματισμούς μας, αλλά στο να τους βλέπουμε καθαρά. Η επίγνωση είναι η σύγχρονη μορφή βούλησης. Όταν γνωρίζεις ποια σχήματα επαναλαμβάνεις, πώς λειτουργεί το νευρικό σου σύστημα, πώς σε επηρεάζουν οι εμπειρίες του παρελθόντος, τότε είσαι σε θέση να αλλάξεις την τροχιά. Ίσως όχι την αρχική παρόρμηση – αλλά σίγουρα την τελική απόφαση.
Η γνώση είναι απελευθέρωση. Γιατί ό,τι γνωρίζεις, μπορείς και να το φροντίσεις. Και η ελεύθερη βούληση, αντί να είναι ένα δώρο που χάνεται, γίνεται μια δυνατότητα που ξυπνά. Η αυτογνωσία είναι η διαδικασία με την οποία ανακτούμε την ελευθερία μας. Όχι την αφηρημένη, θεωρητική ελευθερία, αλλά την πρακτική, καθημερινή δυνατότητα να επιλέγουμε διαφορετικά – εκεί που κάποτε αντιδρούσαμε μηχανικά.
Το ερώτημα της ελεύθερης βούλησης μοιάζει με την κίνηση ενός εκκρεμούς ανάμεσα στην αναγκαιότητα και τη δυνατότητα. Δεν είμαστε ούτε εντελώς ελεύθεροι, ούτε πλήρως εγκλωβισμένοι. Η βιολογία μας θέτει όρια, αλλά η επίγνωση μας ανοίγει πόρτες.
Κάθε φορά που σταματάμε και παρατηρούμε, κάθε φορά που επιλέγουμε κάτι διαφορετικό από το αυτόματο, εκεί κερδίζουμε πίσω λίγη ελευθερία. Η ελεύθερη βούληση χωρίς είναι απόλυτη, είναι επαρκής. Επαρκής για να αγαπήσουμε, να δημιουργήσουμε, να αλλάξουμε πορεία.
Πηγές:
- Libet, B. (1985). “Unconscious cerebral initiative and the role of conscious will in voluntary action.” Behavioral and Brain Sciences.
- Eagleman, D. (2011). Incognito: The Secret Lives of the Brain
- Frankl, V. (1946). Man’s Search for Meaning
- Sapolsky, R. (2017). Behave: The Biology of Humans at Our Best and Worst
- Goleman, D. (1995). Emotional Intelligence
- Dennett, D. (2003). Freedom Evolves
- Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow
