Στην καθημερινότητα υπάρχουν στιγμές όπου πολλοί άνθρωποι παρακολουθούν ένα περιστατικό ανάγκης, όμως η βοήθεια αργεί να δοθεί. Η ψυχολογία ονομάζει αυτό το παράδοξο «φαινόμενο του θεατή». Όσο περισσότεροι μάρτυρες είναι παρόντες, τόσο μειώνεται η πιθανότητα να αναλάβει κάποιος δράση. Πρόκειται για μια κατάσταση που μας προκαλεί ερωτήματα σχετικά με την ανθρώπινη φύση, την κοινωνική ευθύνη και την αλληλεγγύη.
Το φαινόμενο δεν αφορά μόνο τα δραματικά περιστατικά που βλέπουμε στις ειδήσεις. Εμφανίζεται σε απλές σκηνές, όπως σε έναν δρόμο όπου ένας άνθρωπος σωριάζεται, σε ένα σχολείο όπου εκδηλώνεται εκφοβισμός, σε ένα λεωφορείο όπου κάποιος ενοχλεί έναν συνεπιβάτη. Στο διαδίκτυο, η σιωπή των πολλών απέναντι σε μια επίθεση στα σχόλια αποτελεί τη νέα, ψηφιακή εκδοχή του ίδιου φαινομένου. Η μελέτη του μας βοηθά να καταλάβουμε όχι μόνο γιατί αδρανούμε, αλλά και πώς μπορούμε να μετατρέψουμε την παρατήρηση σε δράση.
Advertisment
Προέλευση και έρευνα
Το φαινόμενο έγινε γνωστό το 1964, μετά τη δολοφονία της Kitty Genovese στη Νέα Υόρκη. Οι εφημερίδες της εποχής έγραψαν ότι δεκάδες μάρτυρες άκουσαν ή είδαν την επίθεση χωρίς να καλέσουν την αστυνομία. Αν και η ακριβής αφήγηση αποδείχθηκε αργότερα υπερβολική, η ιστορία συγκλόνισε την κοινή γνώμη και οδήγησε τους κοινωνικούς ψυχολόγους να διερευνήσουν το ζήτημα συστηματικά.
Οι Bibb Latané και John Darley ξεκίνησαν πειράματα για να κατανοήσουν τι συμβαίνει. Σε μία από τις πιο γνωστές μελέτες τους (1968), ζήτησαν από φοιτητές να συμμετάσχουν σε συζήτηση μέσω ενδοεπικοινωνίας. Κάποια στιγμή, ένας συμμετέχων (στην πραγματικότητα συνεργάτης του πειράματος) προσποιήθηκε ότι πάθαινε επιληπτική κρίση. Όταν οι φοιτητές πίστευαν ότι ήταν μόνοι μάρτυρες, οι περισσότεροι έσπευσαν για βοήθεια. Όταν νόμιζαν ότι υπήρχαν κι άλλοι, η πιθανότητα παρέμβασης έπεφτε θεαματικά.
Ακολούθησαν δεκάδες πειράματα που επιβεβαίωσαν το ίδιο μοτίβο. Ο Latané πραγματοποίησε πειράματα σε εργαστηριακά δωμάτια όπου γέμιζε καπνό. Όσοι πίστευαν ότι ήταν μόνοι, αντιδρούσαν γρήγορα. Όσοι βρίσκονταν με άλλους, παρέμεναν καθισμένοι, περιμένοντας να δουν τις αντιδράσεις γύρω τους. Οι μελέτες αυτές έδειξαν ότι η συμπεριφορά μας επηρεάζεται έντονα από το κοινωνικό περιβάλλον. Το φαινόμενο του θεατή έγινε κλασικό παράδειγμα στο πεδίο της κοινωνικής ψυχολογίας και συνεχίζει να μελετάται σε ποικίλα πλαίσια, από φυσικές καταστροφές μέχρι τον κυβερνοχώρο.
Advertisment
Οι μηχανισμοί του φαινομένου
Οι ερευνητές εντόπισαν τρεις βασικούς μηχανισμούς που εξηγούν την παθητικότητα των θεατών:
- Διάχυση ευθύνης: Όσο αυξάνονται οι παρευρισκόμενοι, τόσο μικρότερο μερίδιο ευθύνης νιώθει ο καθένας. Η ευθύνη «διασκορπίζεται» στο πλήθος και η προσωπική υποχρέωση μειώνεται.
- Κοινωνική απόδειξη: Παρατηρούμε τις αντιδράσεις των άλλων για να κρίνουμε την κατάσταση. Αν οι γύρω μας μένουν αδρανείς, ερμηνεύουμε το γεγονός ως λιγότερο σοβαρό. Η παθητικότητα πολλαπλασιάζεται, καθώς κάθε θεατής μιμείται τους υπόλοιπους.
- Φόβος αξιολόγησης: Ο άνθρωπος ανησυχεί μήπως κάνει λάθος ή εκτεθεί. Η πιθανότητα κοινωνικής κριτικής λειτουργεί ανασταλτικά. Σε δημόσιους χώρους, η ανησυχία για το «τι θα πουν οι άλλοι» βαραίνει περισσότερο από την ενστικτώδη παρόρμηση βοήθειας.
Αυτοί οι μηχανισμοί γίνονται πιο έντονοι σε καταστάσεις αμφισημίας. Όταν δεν είναι ξεκάθαρο αν πρόκειται για αληθινή ανάγκη, οι άνθρωποι στρέφονται στην πλειοψηφία για σημάδια καθοδήγησης. Αν όλοι σιωπούν, η σιωπή θεωρείται απάντηση. Έτσι, ακόμη και όταν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος, η συλλογική αδράνεια παρατείνεται.
Παράγοντες και τρόποι υπέρβασης
Η πιθανότητα παρέμβασης εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες:
- Αριθμός παρευρισκομένων: Όσο περισσότερα άτομα παρευρίσκονται, τόσο πιο αραιά κατανέμεται η ευθύνη.
- Σαφήνεια κατάστασης: Όταν η ανάγκη είναι προφανής, η κινητοποίηση αυξάνεται. Αμφίβολες καταστάσεις οδηγούν σε αναμονή.
- Σχέση με το θύμα: Η εγγύτητα και η οικειότητα ενισχύουν την πιθανότητα δράσης. Ένας φίλος ή συγγενής κινητοποιεί εντονότερα το αίσθημα ευθύνης.
- Ατομικά χαρακτηριστικά: Ενσυναίσθηση, εκπαίδευση, εμπειρία σε πρώτες βοήθειες ή δεξιότητες παρέμβασης ευνοούν την κινητοποίηση.
Η υπέρβαση του φαινομένου ξεκινά από την αναγνώριση της ύπαρξής του. Όταν γνωρίζουμε τους μηχανισμούς, μπορούμε να δράσουμε συνειδητά αντί να ακολουθούμε την αδράνεια του πλήθους. Εκπαιδευτικά προγράμματα «bystander intervention» εφαρμόζονται σε πανεπιστήμια, σχολεία και οργανισμούς. Διδάσκουν ότι η παρέμβαση δεν σημαίνει πάντα άμεση εμπλοκή· μπορεί να είναι ένα τηλεφώνημα, η αναζήτηση βοήθειας, η λεκτική στήριξη.
Στο διαδίκτυο, η παρέμβαση παίρνει νέες μορφές. Ένα μήνυμα υποστήριξης, μια αναφορά προσβλητικού περιεχομένου, η δημιουργία ασφαλών ψηφιακών κοινοτήτων. Η καλλιέργεια ενσυναίσθησης και η εκπαίδευση σε πρακτικές δεξιότητες μάς δίνουν τα εργαλεία να μετατρέψουμε την παρατήρηση σε δράση.
Πολιτισμική διάσταση
Οι κοινωνικές αντιλήψεις για την ευθύνη διαφέρουν από τόπο σε τόπο. Σε συλλογιστικές κουλτούρες, όπως στην Ιαπωνία ή σε παραδοσιακές κοινότητες, η έννοια της παρέμβασης εμφανίζεται συχνότερα, καθώς η συνοχή και η εικόνα της ομάδας έχουν κεντρικό ρόλο. Αντίθετα, σε ατομικιστικά περιβάλλοντα, όπως στις μεγάλες πόλεις της Δύσης, η αίσθηση ανωνυμίας ενισχύει τη διάχυση ευθύνης.
Ιστορικά παραδείγματα δείχνουν ότι σε περιόδους κρίσης, όπως σε φυσικές καταστροφές ή πολέμους, η αλληλεγγύη μπορεί να πάρει μαζικές μορφές. Η αλληλοβοήθεια μετά από σεισμούς στην Τουρκία ή στην Ελλάδα, ή η κινητοποίηση κοινοτήτων μετά από πλημμύρες στην Ασία, δείχνουν ότι το πλαίσιο επηρεάζει βαθιά την ανθρώπινη αντίδραση. Σε τέτοιες στιγμές, η συλλογική δράση αναδεικνύεται πιο ισχυρή από το φαινόμενο του θεατή.
Η ευθύνη του θεατή
Το φαινόμενο του θεατή δείχνει ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το κοινωνικό πλαίσιο. Η αδράνεια πηγάζει από ψυχολογικούς μηχανισμούς που ενεργοποιούνται σε συλλογικά περιβάλλοντα. Η κατανόηση αυτών των μηχανισμών μάς δίνει τη δυνατότητα αλλαγής.
Η δράση δεν χρειάζεται να έχει ηρωικό χαρακτήρα για να είναι ουσιαστική. Ένα τηλεφώνημα, μια κουβέντα, μια απλή ένδειξη στήριξης αρκούν για να σπάσουν τη σιωπή. Η πράξη ενός μόνο ανθρώπου λειτουργεί συχνά ως σπίθα που παρακινεί και άλλους να κινηθούν.
Η επιλογή μας στη θέση του θεατή δεν αφορά μόνο το περιστατικό της στιγμής, αλλά το είδος της κοινωνίας που συγκροτούμε. Κάθε μικρή παρέμβαση συμβάλλει σε ένα περιβάλλον πιο ανθρώπινο, πιο δίκαιο και πιο αλληλέγγυο. Η ευθύνη του θεατή είναι τελικά ευθύνη όλων μας. Να αναγνωρίζουμε τη στιγμή και να στεκόμαστε δίπλα σε εκείνον που χρειάζεται στήριξη, μετατρέποντας την παθητικότητα σε πράξη.
Πηγές και έμπνευση
- Bibb Latané & John Darley, The Unresponsive Bystander: Why Doesn’t He Help? (1970)
- John M. Darley & Bibb Latané, “Bystander intervention in emergencies: Diffusion of responsibility” (Journal of Personality and Social Psychology, 1968)
- Fischer, P., Krueger, J. I., Greitemeyer, T., Vogrincic, C., Kastenmüller, A., Frey, D., … & Kainbacher, M. (2011). “The bystander-effect: A meta-analytic review on bystander intervention in dangerous and non-dangerous emergencies” (Psychological Bulletin, 137(4), 517–537).
- Manning, R., Levine, M., & Collins, A. (2007). “The Kitty Genovese murder and the social psychology of helping: The parable of the 38 witnesses” (American Psychologist, 62(6), 555–562).
- Κοινωνική ψυχολογία και έρευνες για την ευθύνη και την αλληλεγγύη
