Θυμάστε το ωραίο τραγούδι του Jean Ferrat που λέει: “Όταν σε παίρνω στην αγκαλιά μου, είναι πάντα η πρώτη φορά”; Μου άρεσε πάρα πολύ, αλλά όχι από ρομαντισμό. Αν και ήμουν ένας νέος ερωτευμένος – με τα όντα, με τα πράματα, με τα γεγονότα, αισθανόμουν ότι υπήρχε κάτι άλλο στο βάθος αυτού του τραγουδιού. Το κατάλαβα πολύ αργότερα, όταν αναζητούσα έναν απλό ορισμό της ελευθερίας. Σαν γέροντας σήμερα, επίσης, είμαι πάντα ερωτευμένος. Είμαι ερωτευμένος με το βιβλιαράκι μου, με τον εγγονό μου, με σας σαν αναγνώστες. Συχνά, όταν οι άνθρωποι μου δηλώνουν την αγάπη τους, επειδή τους νιώθω να είναι σε αμηχανία, απαντώ ότι είναι πολύ φυσικό, γιατί μόνο από αγάπη μπορούμε να επικοινωνήσουμε, μπορούμε να ζήσουμε την ενότητα και την ταυτότητα με κάτι έξω από τον εαυτό μας. Η μάθηση είναι υπόθεση αγάπης. Όταν, λοιπόν, αναζητούσα έναν απλό ορισμό για την ελευθερία, άρχισα να σιγοτραγουδώ το τραγούδι του Ferra, χωρίς να το αντιληφθώ κι ο ορισμός με την ωραία του έκφραση βρισκόταν μπροστά μου. Ω! πόσο όλα είναι απλά, όταν αφήνουμε τον εαυτό μας να πηγαίνει με το “ρεύμα”.
Ελεύθερος είναι ο άνθρωπος που κάνει τα πάντα σαν να ήταν η πρώτη φορά. Παίρνει χίλιες φορές τον ερωτά του στην αγκαλιά του κι είναι πάντα η πρώτη φορά. Κάθε πρωί ξυπνάει, ανοίγει τα μάτια, σαν να ήταν η πρώτη φορά. Ψιθυρίζει τη λέξη “καλημέρα” και μένει έκθαμβος από αυτά που βλέπει γύρω του. Νιώθει βαθιά έκπληξη ακόμα κι όταν τα όντα και τα πράγματα είναι ακριβώς τα ίδια από τη μια μέρα στην άλλη. “Καλημέρα παππούκα”, μου επαναλαμβάνει κάθε πρωί ο διαβολάκος μου και κάθε πρωί νιώθω έκθαμβος από την ομορφιά του και τη βλέπω για πρώτη φορά. Η γλύκα του γιατρεύει όλα τα κακά του κόσμου. Μαζί του καμία μέρα δεν μοιάζει με την προηγούμενη.
Advertisment
Για έναν ελεύθερο άνθρωπο όλα είναι καινούρια. Αρχίζει κάθε φορά με έντονη επιθυμία να γνωρίσει τη ζωή συνδυασμένη με την ντροπαλοσύνη και την αμηχανία της πρώτης φοράς. Τίποτα δεν είναι κερδισμένο από πριν, όλα πρέπει να τα ξανακατακτήσουμε. Όμως, σε αυτή την κατάκτηση δεν υπάρχει ούτε άγχος ούτε ανασφάλεια. Όλα γίνονται απλά και φυσικά, γιατί όλα γίνονται από τις δυνάμεις της φύσης. Όταν αφεθούμε στο ρεύμα, ταξιδεύουμε μαζί του, χωρίς να κάνουμε καμία προσπάθεια. Όταν κολυμπούμε ενάντια στο ρεύμα, ενάντια στις δυνάμεις της φύσης, όλα είναι δύσκολα, κουραστικά και μας φέρνουν κατάθλιψη.
Και τι να κάνουμε, για να ανανεώνουμε συνέχεια τις εμπειρίες της ζωής μας; Τι να κάνουμε για να κατακτήσουμε την ελευθερία μας; Όταν επαναλαμβάνω ότι είναι το πιο εύκολο πράγμα, οι άνθρωποι νομίζουν ότι υπερβάλλω. Είμαι αισιόδοξος, το ξέρω, αλλά είμαι, επίσης, ρεαλιστής. Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ηράκλειτος, είπε πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια ότι δεν μπορούμε να περάσουμε το ίδιο ποτάμι δυο φορές, γιατί το ίδιο το ποτάμι ανανεώνεται, κι οι δυνάμεις της φύσης δρουν σε αυτό κι εξασφαλίζουν την εξέλιξή του, μέσα από διαδοχικές αλλαγές. Όλο το σύμπαν εξελίσσεται κι ανανεώνεται συνεχώς. Ο κόσμος γύρω μας, επίσης, ανανεώνεται. Η ζωή μας κι εμείς οι ίδιοι βρισκόμαστε σε συνεχή διαδικασία εξέλιξης. Όμως, αν τίποτε δεν μένει αναλλοίωτο, γιατί πιστεύουμε ότι τίποτα δεν αλλάζει;
Το ίδιο το σύμπαν ζει σε συνθήκες ελευθερίας. Αυτοσχεδιάζει κάθε στιγμή, για να δημιουργήσει το μέλλον του. Ανανεώνεται και δεν επαναλαμβάνει ποτέ, τίποτα. Η επανάληψη είναι μια ανθρώπινη πνευματική δομή. Το χέρι του ανθρώπου μπορεί να κατασκευάσει δυο ολόιδια αντικείμενα. Το σύμπαν δεν ξέρει την αντιγραφή. Στην κβαντική φυσική τα στοιχειώδη σωματίδια συντίθενται σαν όντα εντελώς ελεύθερα. Καμιά ανθρώπινη λογική δεν διέπει το γίγνεσθαί τους. Τίποτα δεν μπορεί να καθοριστεί εκ των προτέρων. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε τίποτε. Η αβεβαιότητα βασιλεύει παντού, κι όμως όλα δομούνται κι εξελίσσονται με μια υπέρτατη σοφία. Οι πρώτοι φυσικοί αυτού του νέου τομέα – θα μιλήσουμε γι’ αυτούς αργότερα – ένιωθαν απελπισμένοι. Δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν και να παρατηρήσουν το φυσικό γίγνεσθαι. Δεν καταλάβαιναν τίποτα, γιατί τίποτα δεν μπορούσε να το επεξεργαστεί η λογική της επιστήμης τους. Το σύμπαν είναι ένα ελεύθερο ον. Κατά συνέπεια, ο κόσμος μας επίσης είναι ελεύθερος. Τα μωρά γεννιούνται ελεύθερα. Ερχόμαστε στον κόσμο ελεύθεροι. Γιατί τότε γινόμαστε σκλάβοι; Τα μωρά γεννιούνται ελεύθερα, γιατί οι μετωπιαίοι λοβοί τους είναι παρθένοι. Το υπόλοιπο του νευρικού συστήματος είναι προγραμματισμένο: οι απαραίτητοι αυτοματισμοί για την επιβίωσή μας που συνθέτουν το έμφυτο. Το επίκτητο μπορεί να μας κάνει σκλάβους, όταν προγραμματιστεί πάνω στο μοντέλο του παρελθόντος. Η παιδεία είναι πάντα η μεγάλη υπεύθυνη. Πότε θα απελευθερωθεί από το παρελθόν; Πότε θα ξεχάσει τα γνωστά;
Advertisment
Η φυσική ανασφάλεια που προηγήθηκε από τη δική μας ψυχολογική ανασφάλεια κράτησε πολύ κι έχει διαποτίσει την ασυνείδητη παγκόσμια μνήμη που κατοικεί μέσα μας. Η στέρηση κι ο αγώνας για την επιβίωση του είδους μας, μαζί με την τριπλή εκκίνηση από την Ανατολική Αφρική, για να κατοικήσουμε τον κόσμο, ελπίζοντας να βρούμε καλύτερες συνθήκες περιβάλλοντος – μας ανάγκασαν οι απότομες αλλαγές του κλίματος της χλωρίδας και της πανίδας – έχουν εγγραφεί στα κύτταρα μας. Θαυμάζω τη σοφία της φύσης που δημιούργησε περισσότερους τύπους του ανθρώπινου είδους, για να προστατέψει την επιβίωσή του και είχε δίκιο.
Ο homo erectus που έφυγε από την Αφρική πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια και κατοίκησε την Ευρώπη επί μερικές εκατοντάδες χιλιετίες, εξαφανίστηκε χωρίς να αφήσει ίχνη. Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ, δεύτερο ανθρώπινο είδος που άφησε την Αφρική και κατοίκησε την Ευρώπη, τη Μέση και την Άπω Ανατολή, έγινε η κυρίαρχη φιγούρα επί 200 χιλιάδες χρόνια. Κι εκείνος όμως εξαφανίστηκε χωρίς να αφήσει ίχνη.
Ένα τρίτο είδος, ο Αυστραλοπίθηκος είχε δύο κλάδους, το δυνατό που χάθηκε στην Αφρική και τον αδύνατο που επέζησε και συνέχισε τη γραμμή του σχεδόν απευθείας ως εμάς, βγήκε από την Αφρική και κατοίκησε σε όλες τις γωνιές της γης εδώ και 40 χιλιάδες χρόνια. Η ανθρωπολογία πιστεύει ότι άλλα ανθρώπινα είδη, που η επιστήμη δεν τα έχει ακόμα ανακαλύψει, υπήρξαν και χάθηκαν χωρίς να αφήσουν ίχνη του πολιτισμού τους.
Είναι θαύμα να διαπιστώνουμε ότι αυτή η ίδια στρατηγική της φύσης – να δημιουργεί, δηλαδή, περισσότερους διαφοροποιημένους τύπους – έχει επίσης υιοθετηθεί από τα στοιχειώδη σωματίδια στο κβαντικό πεδίο, πάντα με σκοπό να εξασφαλίσει την επιβίωση μέσα στις καλύτερες συνθήκες. Η περιπέτεια της επιβίωσης του είδους μας σε ένα περιβάλλον γεμάτο κινδύνους έχει καταγραφεί στα κύτταρά μας, στο ασυνείδητο μας κι εκδηλώνεται σαν βαθύτατος φόβος. Η ανάπτυξη της λειτουργικής συνείδησης, μπορεί να ελέγξει αυτές τις ξαφνικές αναδύσεις του από το ασυνείδητο τη στιγμή που εμφανίζεται οποιοσδήποτε πραγματικός ή φανταστικός κίνδυνος. Αν αφεθούμε, γινόμαστε Κένταυροι που ζουν με το φόβο της στέρησης και την ψυχολογική ανασφάλεια, η οποία μετατρέπεται εύκολα σε επιθυμία για επιβολή. Τότε μπορούμε να επιτρέψουμε να παραβούμε τους νόμους της ηθικής και του μέτρου. Κι αυτός είναι ο κόσμος μας σήμερα. Ο ελεύθερος άνθρωπος είναι ένας Λαπίθης με ειρηνικό πρόσωπο και βλέμμα διαπεραστικό που δεν εντυπωσιάζεται ούτε από τα κέρδη ούτε από τις απώλειες. Ο ελεύθερος άνθρωπος είναι εκείνος που κυβερνά το ασυνείδητο και το υποσυνείδητο του. Αλλιώς, παρασυρόμαστε και υποτασσόμαστε σε οποιαδήποτε εξουσία, αρκεί να μας εξασφαλίσει την επιβίωσή μας, διώχνοντας τον κίνδυνο – όλες οι δικτατορίες επαναλαμβάνουν αυτό το ρεφρέν.
Οι διάφοροι πραγματικοί φυσικοί κίνδυνοι συχνά συνοδεύονται από ψυχολογικούς κινδύνους – κινδύνους προσδοκίας του κακού – που στις περισσότερες περιπτώσεις είναι φανταστικοί. Ο φανταστικός φόβος είναι ένας φοβερός εχθρός, γιατί δεν έχουμε τρόπο να τον αντιμετωπίσουμε απευθείας. Σε όλο το πρώτο μέρος της ιστορίας μας, η ψυχολογική αβεβαιότητα ρήμαξε την ύπαρξή μας. Οι ανθρώπινες σχέσεις ήταν, σχεδόν αποκλειστικά, αυταρχικές σχέσεις. Οι εξουσίες έδιωχναν πάντα την ανασφάλεια των ανθρώπων με τον έλεγχο που ασκούσαν πάνω στους σκλάβους τους και οι σκλάβοι με τη σειρά τους έδιωχναν την ανασφάλεια των αρχών με την υποταγή σε μια δύναμη που τους προστάτευε. Είναι ολοφάνερο ότι η δύναμη που προστάτευε ήταν φανταστική – αποδιδόταν στις αρχές από τους φόβους μας – όπως άλλωστε οποιοδήποτε φαινόμενο ψυχολογικής ανασφάλειας είναι φανταστικό. Μια πιο βαθιά ανάλυση αποκαλύπτει εύκολα πόσο γελοίο είναι αυτό το φαινόμενο. Οι άρχοντες νιώθουν ασφάλεια με την παρουσία των σκλάβων τους, ενώ οι σκλάβοι με τη σειρά τους νιώθουν ασφάλεια με την παρουσία των αφεντικών τους. Οι μεν ζουν και πίνουν το αίμα των άλλων. Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο και τίποτε άλλο. Πρόκειται για μια σχέση αρνητικής συμπληρωματικότητας. Όλο αυτό το φαινόμενο είναι μια διανοητική δομή, κάτι φανταστικό, μια ψευδαίσθηση που τη θεωρούμε αντικειμενική πραγματικότητα. Ο ελεύθερος άνθρωπος είναι εκείνος που βγαίνει από αυτό το φαύλο κύκλο. Δέχεται το φανταστικό του φόβο και ρίχνεται στην ωραία περιπέτεια της ζωής και της επιβίωσης. Η λειτουργική του συνείδηση έχει αποκαλύψει το φαινόμενο κι αρνείται να ζήσει είτε σαν άρχοντας, είτε σαν σκλάβος. Έχετε διαβάσει το χιουμοριστικό βιβλιαράκι του Ionι Freidman που έχει τίτλο “Πως να ζούμε μεταξύ μας, χωρίς να είμαστε ούτε αφέντες ούτε σκλάβοι”; Έχουμε ζήσει πολύ καιρό με ένα σόφισμα που μας πρόσφερε δύο μόνο επιλογές. Να είμαστε αφέντες ή να είμαστε σκλάβοι. Την τρίτη επιλογή, να είμαστε ελεύθεροι, την απέκλειε αυτός ο συλλογισμός. Τι τρέλα!
Όταν ο άνθρωπος δεν αναπτύσσει μια λειτουργική συνείδηση του εγώ, γίνεται ένας ενήλικας σκλάβος, μολονότι γεννήθηκε ελεύθερος. Η μεγάλη ευθύνη της παιδείας, της παιδαγωγικής και του σχολειού, είναι να αναπτύξει αυτή τη λειτουργική συνείδηση.
Η λειτουργική συνείδηση είναι το “Ο” που αντιπροσωπεύει τη λέξη οργανισμός και που παρεμβάλλεται ανάμεσα στο S που σημαίνει ερεθισμός και το R που σημαίνει αντίδραση και συνθέτει τον ανθρωπιστικό τύπο “SΟR”. Ο ερεθισμός, συνεπώς, δεν προκαλεί σχεδόν μηχανιστικά μια αντίδραση προετοιμασμένη και επιθυμητή από τον ίδιο. Το μοντέλο SR ισχύει πάντα για την άσκηση των ζώων στο τσίρκο, εφόσον αυτά τα ταλαίπωρα ζωντανά δεν έχουν ακόμα αναπτύξει τη συνείδηση του εγώ και συνεπώς δεν μπορούν να αποφασίσουν για τις συμπεριφορές τους και το γίγνεσθαί τους, παρεμβάλλοντας ένα Ο ανάμεσα στο S και στο R. Η μεγάλη ευθύνη της παιδείας είναι να δημιουργήσει το νέο ανθρώπινο είδος που τόσο το περιμένουμε: “τον ελεύθερο άνθρωπο”. Είναι καιρός να πάψουμε να αναπαράγουμε αξιοθρήνητα αντίγραφα σκλάβων του παρελθόντος με τους ακόμα πιο αξιοθρήνητους αφέντες τους. Ο ελεύθερος άνθρωπος είναι εκείνος που έχει απελευθερωθεί από το παρελθόν, εκείνος που έχει ξεχάσει τα γνωστά. Είναι εκείνος που μπορεί να αλλάξει και να ζήσει κάθε μέρα το τραγούδι του Jean Ferra: “Όταν σε παίρνω στην αγκαλιά μου, είναι πάντα η πρώτη φορά” και τότε όλα είναι πολύ απλά.
Συχνά στις διαλέξεις μου, όταν μιλώ για ελευθερία, οι άνθρωποι με ρωτούν πως να αξιολογήσουν το βαθμό της δικιάς τους ελευθερίας και τους προτείνω πάντα το “Test Ferrat”. “Πηγαίνετε σπίτι σας και μόλις φτάσετε πάρετε το σύντροφο σας αγκαλιά. Μείνετε λίγα λεπτά σε αυτή τη στάση κι αναρωτηθείτε ειλικρινά: “Νιώθω σαν να είναι η πρώτη φορά;” Παρακολουθήστε καλά τον εαυτό σας. Στη συνέχεια πηγαίνετε να διαβάσετε την εφημερίδα σας ή να ακούσετε τις ειδήσεις στην τηλεόραση; Ή δίνετε χρόνο στον εαυτό σας, για να κοιτάξετε το σύντροφο σας και να ανακαλύψετε ξανά τη χάρη των κινήσεων του, τη γλύκα του προσώπου του και του χαμόγελού του; Δεν έχουμε τίποτε άλλο να πούμε πάνω σε αυτό το θέμα.
Τελειώνω το κεφάλαιο για την ελευθερία, θυμίζοντας τα λόγια του Jean Paul Sartre από το βιβλίο του “Οι δρόμοι της ελευθερίας”. Ξέροντας με σιγουριά ότι είμαστε το αποτέλεσμα του παρελθόντος μας, θέτει το ερώτημα: “Τι με έχουν κάνει;” Αλλά, σίγουρος ότι μπορούμε να κερδίσουμε την αυτονομία μας με μια γνώση όσο το δυνατόν πιο λεπτομερειακή αυτού του παρελθόντος κι αυτού που έχω γίνει, θέτει ένα δεύτερο ερώτημα πολύ πιο σημαντικό από το πρώτο. “Κι εγώ τι έχω κάνει με αυτό που οι άλλοι με έχουν κάνει;” Αυτό που είμαι σήμερα, καλό ή όχι καλό, είναι απόλυτα δική μου ευθύνη. Ο δάσκαλός μου ο Rudolf Dreikurs, έλεγε “Δεν έχει σημασία αυτό που έχω ή αυτό που είμαι, αλλά αυτό που κάνω με αυτά”.
Συνεπώς, θα ήταν δυνατό να ελπίζουμε ότι θα ξανακερδίσουμε τη χαμένη μας ελευθερία, ακόμα κι έπειτα από μια πολύ μακρόχρονη σκλαβιά.
Συνεπώς, μπορούμε να ελπίζουμε.
Από το βιβλίο του Κώστα Φωτεινού «Μη βίαιη επανάσταση στην παιδεία»
