Το κέντρο ελέγχου της ταυτότητας, το ανατομικό κέντρο της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου, είναι μια περιοχή του εγκεφάλου που ευθύνεται για τη συγγραφική ιδιότητα, η οποία γεννά την ιστορία την οποία ονομάζουμε «ο εαυτός μας». Είναι εκεί που το δικό μου και μόνο το δικό μου προφίλ θυμάται ότι ονομάζομαι Jay Lombard, ότι είμαι νευρολόγος και ότι τώρα συγγράφω ένα βιβλίο για τη νευροεπιστήμη, την πίστη και την ανθρώπινη ψυχή.
Εδώ είναι, μέσα σε μια συγκεκριμένη ομάδα εγκεφαλικών κυκλωμάτων και οδών, που θυμάμαι ότι αγαπώ τη γυναίκα μου και τα παιδιά μου. Και μέσω αυτών των ανυπολόγιστων βασικών διεργασιών των νευρώνων γεννιούνται και παραμένουν στον νου μου οι πιο προσωπικές μου σκέψεις, τα αισθήματα και οι ελπίδες μου, δημιουργώντας και καταγράφοντας τη δική μου ιστορία και όχι την ιστορία κάποιου άλλου. Ο εγκέφαλος είναι ένας εκπληκτικός παραμυθάς, και μέσα σε αυτά τα ανατομικά όρια έχουμε τη δυνατότητα να πλάθουμε και να αφηγούμαστε την προσωπική μας ιστορία. Μπορούμε να δούμε αυτή τη βάση ως την πηγή απ’ όπου εκπορεύεται η ικανότητα να σκεφτόμαστε και να φανταζόμαστε, η δύναμη και η βούληση να δημιουργούμε, να υπερβαίνουμε τα όρια της ύπαρξής μας, να επιλέγουμε μόνοι μας αυτό που πιστεύουμε.
Advertisment
Είμαστε Homo Sapiens – «ο άνθρωπος που γνωρίζει», γεννημένος με τη δυνατότητα της αυτοκριτικής και του αυτοκαθορισμού. Το να λειτουργούμε με έναν καθορισμένο σκοπό σημαίνει ότι διαθέτουμε μια αέναη επίγνωση του ότι, μαζί με τον Θεό, συνδημιουργούμε μέσα από την ικανότητα διαμόρφωσης μιας κοινής εκδοχής της πραγματικότητας. Ποτέ δεν ξέρουμε ποιο είδος πεταλούδας θα βγει μέσα από αυτό το κουκούλι• αυτό το σύμπαν είναι ένας Προμηθέας Λυόμενος. Από τη στιγμή που ο ανθρώπινος νους και οι ανθρώπινες σκέψεις δεν μειώνονται, δεν περιορίζονται και δεν είναι καταφανείς, δεν μπορούμε να επαληθεύσουμε αν οι άλλοι άνθρωποι έχουν νου• μπορούμε μόνο να συμπεράνουμε σιωπηλά την ύπαρξη του νου των συνανθρώπων μας βασιζόμενοι στις δικές μας εμπειρίες, τις οποίες αποκτήσαμε με τον δικό μας νου.
Γι’ αυτό και αναφέρουμε την ύπαρξη του νου ως «θεωρία». Όπως επισημάνθηκε, η ικανότητα να συνάγουμε συμπεράσματα για τη νοητική κατάσταση των άλλων περιλαμβάνεται στη θεωρία του νου. Γνωρίζουμε ότι και οι άλλοι πιστεύουν επειδή πιστεύουμε κι εμείς, καθώς και ότι οι άλλοι αισθάνονται επειδή αισθανόμαστε κι εμείς. Πώς όμως συνδέονται όλα αυτά με την ελευθερία του καθενός από εμάς; Ο Simon Baron-Cohen, καθηγητής Εξελικτικής Ψυχοπαθολογίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, έχει διατυπώσει τη θεωρία ότι ο αυτισμός είναι ένα έλλειμμα της θεωρίας του νου, μια αδυναμία να αντιληφθούμε πλήρως και σε όλη της την έκταση την οπτική γωνία ενός άλλου ανθρώπου. Στο ανατομικό επίπεδο, έχει υποστηριχτεί ότι η ελαττωματική μετα-αναπαράσταση του αυτισμού οφείλεται επίσης σε σχετικό περιορισμό της λειτουργικής συνδεσιμότητας και στους υπολογισμούς που σχετίζονται με τη θεωρία του νου, οδηγώντας σε μια κατάσταση «νοητικής τύφλωσης».
Ίσως κάποιοι υποθέτουν εσφαλμένα ότι αυτή η συνθήκη μπορεί να καταστήσει κάποιον ανίκανο να αντιληφθεί τι και πώς αισθάνεται ένα άλλο άτομο. Ωστόσο, ο ανθρώπινος νους αρνείται να γίνει δέσμιος της προέλευσής του, και η ανατομία δεν εξισώνεται σε καμιά περίπτωση με το πεπρωμένο ενός ανθρώπου. Ο Naoki Higashida, ένα δεκατριάχρονο αυτιστικό αγόρι από την Ιαπωνία, χρησιμοποιεί τον γραπτό λόγο για να εκφράσει τη φωνή του. Παρά το γεγονός ότι δεν είναι ακόμα σε θέση να μιλήσει, έχει γράψει ένα βιβλίο που σημειώνει υψηλότατες πωλήσεις και έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες.
Advertisment
Αυτό το αυτιστικό παιδί, το φαινομενικά ανίκανο να συλλάβει την πραγματική πρόθεση ή το συναίσθημα των άλλων, παρατήρησε τα εξής σχετικά με όσους από εμάς φερόμαστε να έχουμε μια θεωρία του νου: «Νομίζω ότι οι άνθρωποι με αυτισμό έχουν γεννηθεί έξω από τη σφαίρα του πολιτισμού… ως αποτέλεσμα όλων αυτών των πολέμων, των θανάτων και του εγωιστικού σχεδίου απερήμωσης του πλανήτη που εκπόνησε η ανθρωπότητα… ο αυτισμός φαίνεται να προέβαλε από αυτή την κατάσταση. Μοιάζουμε με ταξιδιώτες που έρχονται από ένα πολύ μακρινό παρελθόν». Τα άτομα με αυτισμό, φαινομενικά αποσυνδεδεμένα από εμάς, είναι σαν τα καναρίνια σε ένα ανθρακωρυχείο.
Ο όρος αυτισμός προέρχεται από τη λέξη «εαυτός» και χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη συμπεριφορά ανθρώπων που δείχνουν αποκομμένοι και αποσυνδεδεμένοι από τους συνανθρώπους τους. Ένα σύνηθες σύμπτωμα του αυτισμού είναι ο έντονος φόβος απέναντι σε ξένα πρόσωπα. Αλλά ποιος φοβάται περισσότερο τον άλλο, το αυτιστικό παιδί ή η κοινωνία μέσα στην οποία ζει αυτό το παιδί; Μήπως θα ήταν σωστό να πούμε ότι ζούμε στην Εποχή του Αυτισμού, όπου η αποξένωση και η δυσπιστία είναι πανταχού παρούσες, και εμείς έχουμε σταδιακά απαξιώσει την εσωτερική υποκειμενικότητά μας; Έχουμε γίνει «αυτιστικοί»: οι τεχνολογίες που υποτίθεται ότι θα μας υπηρετούσαν λειτουργούν πλέον ως όργανα καταπίεσης. Βιώνουμε ένα επίπεδο παράνοιας και δυσπιστίας μεταξύ μας, το οποίο αντικαθίσταται από μια πανοπτική κοινωνία και μια σχεδόν απόλυτη λεκτική επιτήρηση.
Αυτή είναι η ελευθερία; Αν είμαστε πραγματικά ελεύθεροι, τότε ποια είναι η ευθύνη μας; Ποια μαθήματα πρέπει να πάρουμε και πώς πρέπει να λειτουργήσουμε με βάση αυτά, διαθέτοντας έναν εγκέφαλο που έχει σχεδιαστεί και προορίζεται για την ελευθερία – και πώς πρέπει εμείς να ανταποκριθούμε; Με άλλα λόγια, αν είμαστε ελεύθεροι, τι είμαστε ελεύθεροι να πράξουμε; Ελεύθερη βούληση είναι η ικανότητά μας να δομούμε το δικό μας αφήγημα για το νόημα και τον σκοπό της ζωής μας. Είμαστε ελεύθεροι να πιστεύουμε στον Θεό ή να αρνούμαστε την ύπαρξη ενός Δημιουργού. Είμαστε ελεύθεροι να ενεργούμε με βάση έναν κώδικα ηθικής ή χωρίς αυτόν. Μόνο οι άνθρωποι έχουν αυτό το χάρισμα ή την ικανότητα να πηγαίνουν πέρα από τα όρια της ύπαρξής τους, να επιλέγουν ελεύθερα τον δρόμο που θα ακολουθήσουν.
Επιπλέον, μπορούμε να λειτουργήσουμε και με τρόπο απάνθρωπο. Αυτές τις αλήθειες τις θεωρούμε αυταπόδεικτες: ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναζητεί τη δική του ελευθερία, θέλει να είναι αυτόνομος, ελεύθερος να δημιουργήσει το δικό του πεπρωμένο, και όχι δέσμιος ενός απόλυτα βιολογικού ντετερμινισμού. Αν φανταστούμε τον κόσμο σε μια κλίμακα όπου οι ανθρώπινες ενέργειες μπορούν να ορίσουν την ανώτατη βαθμίδα της προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση –δηλαδή ότι το συλλογικό πεπρωμένο μας επαφίεται στην ευθύνη που έχουμε ο ένας για τον άλλο – τότε η πρώτη δημιουργική πράξη ελευθερίας πρέπει να είναι η συγχώρεση.
Πιστεύουμε ότι η ζωή μας βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στη σχέση αιτίου και αποτελέσματος. Είμαστε προγραμματισμένοι να αντιδρούμε: αν πονέσουμε, είναι φυσιολογικό να αναζητήσουμε εκδίκηση ή αποκατάσταση. Αυτή η τάση βασίζεται στην ντετερμινιστική φύση μας, την εξαρτημένη και αναμενόμενη. Ένα πολύ μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας βασίστηκε σε αυτή την αρχή, στην αναμενόμενη αντίδραση σε μια προσβολή. Ωστόσο, η εκδίκηση δεν δείχνει να έχει κερδίσει έδαφος. Δεν μπορεί να υπάρξει ελεύθερη βούληση χωρίς τη συγχώρεση. Ιταλοί ερευνητές, οι οποίοι έχουν μελετήσει ενδελεχώς τη λειτουργία των περιοχών του εγκεφάλου που συνδέονται με τη δημιουργία του προσωπικού αφηγήματος και την ταυτότητα, κατέληξαν σε ένα εντυπωσιακό συμπέρασμα που συνάδει με τη θεωρητική βάση της θεολογίας.
Ο Emiliano Ricciardi του Πανεπιστημίου της Πίζα και οι συνεργάτες του εξέτασαν με τη χρήση απεικονιστικού ελέγχου (fMRI) τη σύνδεση του εγκεφάλου με τη συγχώρεση. Διαπίστωσαν ότι ένα συστατικό στοιχείο μιας συγκεκριμένης περιοχής του εγκεφάλου μπορούσε να ενεργοποιηθεί μόνο όταν τα άτομα ήταν σε θέση να βιώσουν ενσυναίσθηση και συνεπώς να συγχωρήσουν τους «άλλους». Ελεύθερη βούληση σημαίνει ότι έχω τη θέληση να λειτουργήσω ανεξάρτητα και όχι υπό όρους, την ικανότητα να υπερβώ τους περιορισμούς της αιτιότητας και κατά συνέπεια να ζήσω μέσα στην ελευθερία και τη δυναμική του Θεού. Η διαδικασία της συγχώρεσης αποτελεί τη μόνη πραγματική ελευθερία. Μας εξοπλίζει με τη δυνατότητα να λειτουργήσουμε κατά τρόπο εντελώς ανεξάρτητο.
Η συγχώρεση δεν είναι αναμενόμενη. Στο βιβλίο της The Human Condition, η Hannad Arendt γράφει ότι η συγχώρεση είναι μια «αντίδραση η οποία δεν περιορίζεται μόνο στο να αντιδρά, αλλά δρα εκ νέου, ανεξάρτητη από την πράξη που την προκάλεσε, και κατ’ αυτό τον τρόπο απελευθερώνει από τις συνέπειες τόσο αυτόν που συγχωρεί όσο και αυτόν που συγχωρείται». Αυτό το επίπεδο ελευθερίας είναι η αποδέσμευση από τον αναπόφευκτο αυτοματισμό της δράσης και της αντίδρασης, από το ερέθισμα και την αντίδραση – έναν κύκλο που, υπό άλλες συνθήκες, θα ήταν φαύλος.
Βιώνουμε την αληθινή ελευθερία όταν είμαστε σε θέση να συνειδητοποιήσουμε ότι ενσυναίσθηση σημαίνει πεπρωμένο. Όταν μπορούμε να δούμε τον κόσμο μέσα από τη ματιά των άλλων, όταν μπορούμε να φανταστούμε και να συνδεθούμε με ό,τι αυτοί αισθάνονται, όταν μπορούμε να τους αποδώσουμε νοητικές καταστάσεις και να αισθανθούμε ότι αυτές είναι τόσο πραγματικές όσο και οι δικές μας –μέσα στον Νου του Θεού– τότε θα είμαστε αληθινά ελεύθεροι.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Jay Lombard «Ο νους του Θεού» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο
