Αν και οι περισσότεροι από εμάς χρησιμοποιούμε τη λέξη ενσυναίσθηση πια για να αναφερθούμε επιστημονικά και στη συμπόνια, δεν είναι ακριβώς έτσι. Οι δύο λέξεις διαφέρουν έως ένα βαθμό. Συγκεκριμένα, η ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα κάποιος να «μπαίνει στα παπούτσια του άλλου», που περιλαμβάνει όχι μόνο τη βίωση της οπτικής του, αλλά και των ανάλογων συναισθημάτων του. Συμπόνια, από την άλλη, είναι εκτός από όλα τα προηγούμενα, η «ταύτιση», δηλαδή ένα βήμα παραπέρα.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι το «να υποφέρουμε μαζί», αφού η συμπόνια εστιάζει και στην προθυμία να λάβουμε κυριολεκτικά δράση για να απαλύνουμε τον πόνο του άλλου. Για την ακρίβεια, η ψυχολόγος Barbara Fredrickson το έχει αναφέρει ως «ενσυναίσθηση σε δράση». Και τέτοιες ενεργητικές προσπάθειες μπορούν να εκφραστούν σωματικά από, για παράδειγμα, αυξημένο καρδιακό ρυθμό, από έκκριση της ορμόνης της αγάπης, της ωκυτοκίνης και την εμπλοκή περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη φροντίδα.
Advertisment
Επιπροσθέτως, επειδή αυτή η αφοσίωση στην ψυχική ευεξία του άλλου μπορεί να είναι εσωτερικά ικανοποιητική, η συμπόνια μπορεί να ενεργοποιήσει και το κέντρο απόλαυσης του εγκεφάλου. Ορισμένοι θεωρητικοί όμως εξετάζουν τις αρνητικές επιδράσεις της υπερβολικής ενσυναίσθησης και συμπόνιας και την έχουν προσδιορίσει ως «ενσυναισθητική κόπωση». Οι άνθρωποι που έχουν ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση, αλλά και τάση συμπόνιας είναι περισσότερο ευάλωτοι στη συναισθηματική εξάντληση.
Τα οφέλη της ενσυναίσθησης
Πολλοί από τους σοφότερους ανθρώπους του κόσμου έχουν δηλώσει ότι η προσφορά στους άλλους είναι η πηγή της μεγαλύτερης ικανοποίησης και ευχαρίστησης στη ζωή. Επιπλέον, όταν ένα άλλο άτομο μας εμπιστεύεται αρκετά για να μας εκμυστηρευτεί πόσο ευάλωτα νιώθει και τη φύση των τραυματικών του εμπειριών, νιώθουμε συνήθως τιμή.
Ακόμα και οι ψυχολόγοι και ψυχοθεραπευτές δεν σταματούν να το νιώθουν αυτό σε όλη την πορεία της καριέρας τους. Άλλο ένα πλεονέκτημα είναι ότι μέσω των ιδιαίτερων, και ορισμένες φορές τρομακτικών, λεπτομερειών της ζωής ενός άλλου, μπορούμε να διευρύνουμε τις γνώσεις και τη σοφία μας για την ανθρώπινη κατάσταση.
Advertisment
Μάλιστα, η εμπειρία του άλλου γίνεται δικό μας εργαλείο για το μέλλον• ακόμα κι αν δεν έχουμε ζήσει κάτι παρόμοιο, μπορεί στο μέλλον να έρθουμε σε αυτή τη θέση και θα είμαστε συναισθηματικά καλύτερα προετοιμασμένοι να χειριστούμε την κατάσταση. Η ενσυναισθητική σύνδεση με αυτό που ο άλλος έχει μοιραστεί μαζί μας αυξάνει τον ανθρωπισμό μας και εμβαθύνει την αλληλεγγύη.
Το αβάσταχτο φορτίο της ενσυναίσθησης και ο δευτερογενής τραυματισμός
Ποιος βρίσκεται λοιπόν σε μεγαλύτερο κίνδυνο συναισθηματικής εξάντλησης λόγω ενσυναίσθησης; Θα μπορούσε να είναι εκείνος του οποίου η ιδιαίτερα ανεπτυγμένη ικανότητα ενσυναίσθησης καταπιέζεται και περιορίζεται ή κάποιος που έχει αναλάβει την επίπονη ευθύνη να αντιμετωπίσει τεράστιο πόνο και πένθος. Σε ένα δοκίμιο με τίτλο «Running on Empty», η Françoise Mathieu τονίζει τους κινδύνους της υπερβολικής ενσυναίσθησης, χρησιμοποιώντας τα λόγια της Rachel N. Remen (1996):
«Η προσδοκία ότι μπορούμε να βυθιστούμε στα βάσανα και στην απώλεια καθημερινά και να μην μας αγγίξει τίποτα είναι τόσο παράλογη όσο το να πιστεύουμε ότι μπορούμε να μπούμε στο νερό δίχως να βραχούμε»
Οι άνθρωποι στον τομέα της συμβουλευτικής είναι εξαιρετικά ευάλωτοι στην εξάντληση των ενσυναισθητικών πόρων τους. Αργά ή γρήγορα το γεγονός ότι επιζητούν να μοιραστούν μαζί τους οι θεραπευόμενοι τη δυστυχία και τις ιστορίες τους, επιβαρύνει τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Γιατί οι προσπάθειές τους να είναι πλήρως «εκεί» για τους πελάτες τους έχουν τα όριά τους και όταν αυτά ξεπερνιούνται, εμφανίζεται η συναισθηματική εξάντληση επιβαρύνοντας κάθε επίπεδο ψυχικής ανθεκτικότητας. Εν συντομία, οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας όλων των επιπέδων βρίσκονται σε ιδιαίτερο κίνδυνο να πληγώσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους.
Άλλα επαγγέλματα που είναι εκτεθειμένα σε τέτοιο είδος συναισθηματικής εξάντλησης περιλαμβάνουν: τους νοσηλευτές, τους δημοσιογράφους, τους πυροσβέστες και διασώστες, τους φροντιστές και τους δικηγόρους. Όσο αξιοθαύμαστες κι αν είναι οι προσπάθειες βαθιάς ενσυναίσθησης και συμπόνιας, οι συνέπειες μπορεί να είναι σοβαρότερες απ’ όσο εκείνοι εκτιμούν.
Ο Shallcross (2013) συζητά πώς ο Carl Rogers, o δημιουργός της προσωποκεντρικής ψυχοθεραπείας, διαπίστωσε ότι οι θεραπευόμενοι που αντιλαμβάνονται πως ο ψυχοθεραπευτής τους είναι ενσυναισθητικός είναι επίσης εκείνοι που επιδεικνύουν καλύτερα αποτελέσματα κατά τη θεραπεία. Κι όμως, αυτή η συναισθηματική ετοιμότητα και προθυμία των ψυχοθεραπευτών είναι που κάποιες φορές απειλεί την ικανότητά τους να διατηρήσουν αυτό τον κρίσιμο θεραπευτικό πόρο τους. Και γι’ αυτό χρειάζεται όλοι, όχι μόνο οι ψυχοθεραπευτές, να εξασκούν την αυτοφροντίδα, να τη θέσουν ως προτεραιότητα, ώστε ύστερα να μπορούν να νοιαστούν και για τους άλλους.
Σε διαφορετική περίπτωση, αν ξεπεραστούν τα όρια της ενσυναίσθησης, το συναισθηματικό βάρος θα καταλήξει να μετατραπεί σε συμπτώματα, σε μια διαδικασία που ονομάζεται δευτερογενής τραυματισμός. Αυτή η στρεσογόνα κατάσταση μπορεί να εκδηλωθεί όχι μόνο ως κόπωση και εξάντληση, αλλά και ως απάθεια, μούδιασμα, αποσύνδεση και αποπροσωποποίηση, άγχος, θλίψη, κοινωνική απομόνωση, ενοχή, θυμός και εκνευρισμός, πονοκεφάλους, ναυτία και έλλειψη όρεξης, απώλεια ή απόκτηση βάρους και αϋπνία – ακόμα και σοβαρές μορφές κατάθλιψης.
Καταπολέμηση της ενσυναισθητικής εξουθένωσης: Συμβουλές αυτοφροντίδας
– Αναπνεύστε: Για να νιώσετε περισσότερη γαλήνη αντιστεκόμενοι στην έντονη συναισθηματική απόκριση, αναπνεύστε βαθιά, αργά και σταθερά, ώστε να ενεργοποιήσετε το παρασυμπαθητικό σας σύστημα και έτσι να απενεργοποιήσετε το στρες.
– Θέστε όρια στην έκθεσή σας σε θλιβερά νέα και πληροφορίες: Επίσης, διαχειριστείτε το χρόνο και την προσοχή σας σε τέτοια στρεσογόνα ερεθίσματα. Το ίδιο ισχύει και σε επαγγελματικό επίπεδο όσο αυτό είναι δυνατό.
– Κάντε ό,τι μπορείτε για να βεβαιωθείτε ότι κοιμάστε αρκετά και ξεκουράζεστε επαρκώς.
– Αφιερώστε περισσότερο χρόνο στα χόμπι σας
– Μιλήστε σε έναν έμπιστο φίλο γι΄αυτό που σας αγχώνει ή αναζητήστε ψυχοθεραπεία. Καλή λύση είναι και οι ομάδες στήριξης.
– Και όσο κυνικό κι αν φαίνεται, μην αφήνετε την ενσυναίσθηση να ξεφεύγει από το προσωπικό σας όριο, ακόμα κι αν θέλετε πολύ να βοηθήσετε έναν άλλο άνθρωπο.
Leon F. Seltzer, Ph.D, κλινικός ψυχολόγος
