«Να τους ακούς όλους, να παίρνεις ένα πούπουλο από κάθε χήνα που περνάει, αλλά να μην ακολουθείς κανέναν στα τυφλά». Κινέζικη παροιμία
Για τον Κομφούκιο, η καθαρή σκέψη και η καλή ηγεσία πηγαίνουν χέρι χέρι. Κύριο στοιχείο της καθαρής σκέψης, όπως πιστεύει, είναι αυτό που αποκαλεί ορθή χρήση των ονομάτων – των λέξεων που χρησιμοποιούμε για να καταδείξουμε αντικείμενα της σκέψης, όπως είναι οι λέξεις με τις οποίες ξέρουμε, αναφερόμαστε ή απευθυνόμαστε σε ένα πρόσωπο, ζώο, τόπο ή πράγμα. Όμως ο Κομφούκιος δεν προτρέπει να παλεύουμε για την ακρίβεια χάριν μόνο της ακρίβειας. Αυτό που επιδιώκει είναι η διαύγεια της έκφρασης, όχι η σχολαστική ακρίβεια. «Αρκεί», λέει, «να μεταδίδει το νόημα η γλώσσα που χρησιμοποιείς» (15:41). Ουσιαστικά, είναι ένας πρακτικός στοχαστής.
Advertisment
Ο Τσι-λου είπε: «Αν ο Άρχοντας του Γουέι σου άφηνε τη διοίκηση (τσεγκ) του κράτους του, τι θα έκανες πρώτα;».
Ο Δάσκαλος είπε: «Αν κάτι πρέπει να γίνει πρώτα, αυτό είναι, ίσως, η επανόρθωση (τσεγκ) των ονομάτων». (Οι δύο χρήσεις της λέξης τσεγκ στα κινέζικα διακρίνονται μόνο από τον τονισμό τους.)
Ο Τσι-λου είπε: « Έτσι, ε; Από δω το πας και από κει το φέρνεις! Γιατί αναφέρεις την επανόρθωση;».
Advertisment
Ο Δάσκαλος είπε: «Όταν τα ονόματα δεν είναι σωστά, αυτό που λέγεται δεν θα φαίνεται λογικό· όταν αυτό που λέγεται δεν θα φαίνεται λογικό, τότε οι δουλειές δεν θα καταλήξουν σε επιτυχία… Έτσι, όταν ο ευγενής κύριος ονοματίζει κάτι, το όνομα σίγουρα θα είναι αξιοποιήσιμο στον λόγο, και όταν λέει κάτι, σίγουρα αυτό θα είναι εφαρμόσιμο. Το θέμα με τους ευγενείς κυρίους είναι ότι στο ζήτημα της ομιλίας είναι κάθε άλλο παρά τσαπατσούληδες».* (13:3)
Ακολουθώντας αυτή την καθοδήγηση του Δασκάλου, πρέπει να είμαστε εξαρχής σαφείς για το τι σημαίνουν στα αγγλικά οι λέξεις ηγέτης, ηγούμαι και ηγεσία.
* Συγκρίνετε μ’ αυτό τα λόγια που αποδίδει ο Πλάτωνας στον Σωκράτη στον Φαίδρο: «Να είσαι βέβαιος, αγαπητέ Κρίτωνα, ότι η ανακριβής γλώσσα όχι μόνο είναι λανθασμένη από μόνη της, αλλά επίσης ότι φέρνει το κακό στις ψυχές των ανθρώπων».
Όπως θα δούμε, η αστοχία στο πρώτο αυτό βήμα έχει προκαλέσει μεγάλη σύγχυση μεταξύ πολλών σύγχρονων συγγραφέων για το ζήτημα της ηγεσίας – ειδικά στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον μεγαλύτερο εκδότη τέτοιων βιβλίων παγκοσμίως.
Απ’ όσο ξέρω, αυτές οι αγγλικές λέξεις δεν είχαν αντίστοιχες στα κινέζικα όπως τα έγραφαν και τα μιλούσαν πριν από 2.500 χρόνια. Στη σύγχρονη κινέζικη γλώσσα υπάρχουν λέξεις για τον ηγέτη και την ηγεσία, αλλά οι εικόνες που τους αντιστοιχούν δεν συνδέονται με εκείνες που δίνουν στις αγγλικές αντίστοιχές τους το χαρακτηριστικό και αναγνωρίσιμο νόημά τους.
Οι γλώσσες φυσικά δανείζονται λέξεις η μία από την άλλη. Στην πλειονότητά τους οι αγγλικές λέξεις που πάρθηκαν από τα κινέζικα είναι συνηθισμένα δάνεια με φυσιολογική φωνητική προσαρμογή, όπως το chop-suey, τσοπ-σουί (από την καντονέζικη λέξη tsap- sui, που σημαίνει ποικιλία από μικρά κομμάτια). Όμως η έκφραση σώζω πρόσωπο (saving face, σώζω τα προ- σχήματα), που έχει εδραιωθεί τόσο βαθιά στο αγγλικό λεξιλόγιο ώστε ο μέσος Άγγλος να μην έχει την παραμικρή ιδέα για την κινέζικη καταγωγή της, δεν είναι ένα απλό δάνειο. Καλύπτει ένα πραγματικό κενό στην αγγλική γλώσσα, όπως ακριβώς και η γαλλική λέξη- δάνειο morale, ηθικό.
Τα τελευταία είκοσι ή τριάντα χρόνια, άλλες γλώσσες, που –όπως και τα κινέζικα– δεν έχουν δικό τους αντίστοιχο της αγγλικής λέξης ηγέτης, έκαναν το προφανές. Τα γαλλικά, τα ισπανικά, τα πολωνικά, τα φινλανδικά και τα γιαπωνέζικα, παραδείγματος χάριν, εισήγαγαν διακριτικά στα δικά τους λεξικά τη λέξη ηγέτης.
Παρόλο που ο Κομφούκιος δεν είχε την αντίστοιχη λέξη, σίγουρα κατείχε την έννοια ενός γενικού ρόλου στις ανθρώπινες υποθέσεις που αφορούσε την καθοδήγηση, έννοια που ήταν διακριτή από τους πιο εξειδικευμένους ρόλους, λειτουργίες, τέχνες και επαγγέλματα της συντριπτικής πλειονότητας των ανθρώπων.
Ο Κομφούκιος συσχετίζει αυτόν τον ανώνυμο γενικευμένο ρόλο με το να είναι κανείς ένας «ευγενής κύριος». Όταν ο ευγενής κύριος δεν καταγινόταν με τη μελέτη ή τους στοχασμούς (τις μόνες άλλες αποδεκτές ενασχολήσεις), συνεισέφερε στην κοινωνία με αυτόν τον τρόπο.
Η κινέζικη λέξη τζιντσί που συνήθως μεταφράζεται στα αγγλικά ως ευγενής κύριος, αρχικά αναφερόταν στον γιο ενός κυβερνήτη (τζιν σημαίνει κυβερνήτης· τσι σημαίνει γιος), επομένως σε κάποιον που προορίζεται να γίνει άνθρωπος με εξουσία. Το τζιν αρχικά σήμαινε τον ηγεμόνα αρχαίου κράτους, τον κυβερνήτη ή τον άρχοντά του. Παραδοσιακά, ο πρωτότοκος γιος του άρχοντα μορφωνόταν και εκπαιδευόταν σύμφωνα με τα ανώτατα όρια γνώσης και ηθικής. Ήταν λοιπόν το ανώτατο πρότυπο ηθικής για τους άλλους. Η λέξη τζιντσί επομένως άρχισε να χρησιμοποιείται για τους ανθρώπους που έχουν έντιμα χαρακτηριστικά και επιτεύγματα, τους πολιτισμένους ανθρώπους με υψηλές ηθικές αρχές.
Αργότερα, το τζιντσί απέκτησε ακόμα πιο ευρεία έννοια, όπως καλός άνθρωπος ή καλός σύζυγος. Όμως στον καιρό του Κομφούκιου, ο όρος ευγενής κύριος –όπως και στα αγγλικά το τζέντλεμαν– άρχισε να χρησιμοποιείται με ευρύτερη πολιτισμική έννοια, σημαίνοντας τον πολιτισμένο και ηθικό άνθρωπο. Ωστόσο, είχε χάσει τα συνδηλούμενα του ανθρώπου που ήταν ψηλότερα από τους άλλους εξαιτίας των προσωπικών ιδιοτήτων του, του ανθρώπου που γι’ αυτόν τον λόγο είναι κατάλληλος για ηγέτης και πρότυπο της καλύτερης συμπεριφοράς για όλους τους υπόλοιπους.
Εκτός από τους άρχοντες και τους γιους τους, στην αρχαία Κίνα υπήρχε μια τάξη ανθρώπων που αποτελούσε αυτό που στην Αγγλία θα αποκαλούνταν gentry (μικρή αριστοκρατία, ανώτερη τάξη χωρίς τίτλους ευγενείας). Συνήθως οι άνθρωποι αυτοί προέρχονταν από οικογένειες που είχαν αποκτήσει την τιμή να έχουν επώνυμο –ο Κομφούκιος προερχόταν από την οικογένεια Κογκ– και ήταν επιλέξιμοι για να αναλάβουν θέση στις ανώτερες γραφειοκρατικές ή στρατιωτικές ιεραρχίες των κρατών τους. Όλοι αυτοί συνολικά, ισχυριζόταν ο Κομφούκιος, προορίζονταν να συμβάλλουν στην κατεύθυνση και στον έλεγχο της κοινωνίας.
Στην αρχαία Κίνα, ένας εξαιρετικά συγκεκριμένος ρόλος στην κοινωνία –ή το άτομο που τον εκτελούσε– ήταν γνωστός ως σκεύος. Είναι μια μεταφορά που άντλησαν οι Κινέζοι από την καθημερινή ζωή: τα σκεύη είναι δοχεία με κοιλότητα, σχεδιασμένα για να χωρούν υγρά, όπως οι κανάτες, οι κούπες, τα κατσαρολικά, τα μπουκάλια και τα πιάτα. Τα σκεύη που χρησιμοποιούνταν σε θυσιαστικές τελετές στους ναούς συχνά ήταν κατασκευασμένα από νεφρίτη, μια πολύ σκληρή πέτρα συνήθως πράσινου χρώματος:
Ο Τσι-κογκ ρώτησε: «Τι γνώμη έχεις για μένα;».
Ο Δάσκαλος είπε: «Είσαι ένα σκεύος».
«Τι είδους σκεύος;»
«Θυσιαστικό σκεύος». (5:4)
Παρεμπιπτόντως, η προφανής ερμηνεία εδώ, ότι ο Κομφούκιος έκρινε πως ο Τσι-κογκ, λόγω ενδιαφερόντων, ικανοτήτων και ψυχοσύνθεσης, ήταν κατάλληλος για ιερέας σε έναν από τους μεγάλους ναούς του κράτους, δεν μπορεί να είναι ορθή. Διότι ξέρουμε πως ο Τσι-κογκ, που τον έχουμε ήδη γνωρίσει στην Εισαγωγή, δεν έγινε ιερέας. Μάλιστα ήταν ένας από τους τρεις πιο γνωστούς μαθητές του Κομφούκιου που έζησαν και μετά τον θάνατο του Δασκάλου. Στη συνέχεια είχε διακεκριμένη καριέρα ως διπλωμάτης και έμπορος. Αποκαλώντας τον εδώ «θυσιαστικό σκεύος», νομίζω ότι ο Κομφούκιος μάλλον εννοούσε ότι ο Τσι-κογκ –όπως και ο ίδιος ο Κομφούκιος– είχε κληθεί από τον Ουρανό (ή έμοιαζε να είχε κληθεί από τον Ουρανό) για να γίνει αυτό που ο Ουίλιαμ Γουόρντσγουορθ αποκαλούσε «αφοσιωμένο πνεύμα», άνθρωπος προορισμένος για έναν ανώτερο σκοπό ή ένα ξεχωριστό πεπρωμένο.
Ο ηγέτης ή ο ευγενής κύριος δεν είναι σκεύος με την έννοια ότι είναι περιορισμένος σε μια άκρως εξειδικευμένη λειτουργία, όπως αποσαφηνίζει ο Κομφούκιος (2:12). Ενδιαφέρον όμως είναι ότι ακόμα και εκείνους τους καιρούς οι άνθρωποι απολάμβαναν μεγάλη εκτίμηση μόνο όταν είχαν κάποια εξειδικευμένη γνώση ή δεξιότητα, όπως ένας σπουδαίος χτίστης σπιτιών ή ένας μουσικός. Χάρη σ’ αυτή την επαγγελματική δεξιότητά τους, αποκτούσαν καλό όνομα, και ενίοτε φήμη, και δίχως αυτήν οι γείτονες δεν τους είχαν σε υπόληψη. Όταν ένας γείτονας του Κομφούκιου του επισήμανε πως δεν είχε τέτοια φήμη, ο Δάσκαλος αποκρίθηκε με αρκετό χιούμορ:
Κάποιος από ένα χωριό του Τα Σιάγκ είπε: «Είναι πράγματι σπουδαίος ο Κομφούκιος! Είναι ευρυμαθής, όμως δεν έκανε όνομα σε καμία τέχνη». Ο Δάσκαλος, ακούγοντάς το, είπε στους μαθητές του: «Πού θα έπρεπε να γίνω πιο επιδέξιος; Στην οδήγηση άμαξας; Ή μήπως στην τοξοβολία; Νομίζω ότι θα προ- τιμήσω την οδήγηση άμαξας». (9:2)
Ο Κομφούκιος, όπως φαίνεται, ήταν πρακτικός άνθρωπος όσον αφορά τα είδη των χειρωνακτικών εργασιών που έκαναν οι υπηρέτες στο σπίτι ή στα χωράφια. Να γιατί είχε αποκτήσει αυτές τις δεξιότητες, όπως εξήγησε κάποτε στον Τσι-κογκ: «Είχα ταπεινή θέση όταν ήμουν νέος». Όμως αυτό στη δική του περίπτωση συνέβαινε απλώς κατά λάθος· δεν περίμενε από όλους τους ευγενείς κυρίους να έχουν τις ίδιες ικανότητες.
«Μήπως θα έπρεπε ένας ευγενής κύριος να είναι επιδέξιος σε πολλά πράγματα; Όχι, κάθε άλλο». (9:9) Ο ίδιος προσωπικά «δεν είχα αποδείξει ποτέ την αξία μου σε κάποιο αξίωμα» – με άλλα λόγια, δεν είχε κάνει όνομα ως ειδικός στη διακυβέρνηση: «Να γιατί δεν είμαι ειδήμων σε κάποιον συγκεκριμένο κλάδο». (9:7)
Η χαρακτηριστική χρήση της λέξης σκεύος με την έννοια του ειδικού βρίσκεται επίσης στο Τάο τε Τσινγκ (Βίβλος της Καλής και Φυσικής Οδού), το βασικό ταοϊστικό κείμενο που αποδίδεται στον Λάο Τσε, ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, ήταν ο ιδρυτής του ταοϊσμού. Το Τάο τε Τσινγκ θεωρείται ότι αρχικά είχε γραφτεί ως οδηγός για να γίνουν οι κυβερνήτες σοφοί (με αυτή τη λέξη ο Λάο Τσε εννοούσε τον πραγματικά άριστο ηγέτη) και αποτελεί την κλασική εισαγωγή στο Τάο (την Οδό), μια έννοια που ήταν ευρέως διαδεδομένη μεταξύ των Κινέζων στοχαστών εκείνης της εποχής, του Κομφούκιου συμπεριλαμβανομένου.
Υπάρχουν κάποιες αμφιβολίες κατά πόσον ο Δάσκαλος Λάο (που σημαίνει ηλικιωμένος) είχε υπάρξει ποτέ ως πραγματικό πρόσωπο, ή αν, αντιθέτως, ήταν η προσωποποίηση μιας παράδοσης. Είτε με τον έναν είτε με τον άλλο τρόπο, είναι σαφές ότι ο Κομφούκιος είχε πολλά κοινά με τον Λάο Τσε. Έτσι λοιπόν υπάρχει τουλάχιστον μια ποιητική αλήθεια στον αρχαίο θρύλο που λέει πως, όταν ο Κομφούκιος ήταν νέος, έκανε ένα μακρύ ταξίδι για να γνωρίσει τον Λάο Τσε και να διδαχθεί από αυτόν σχετικά με τη σωστή εκτέλεση των τελετουργιών.
Ο Λάο Τσε ισχυρίζεται πως αντίθετα από τα σκεύη –τις συγκεκριμένες λειτουργίες εργασίας που έχουν ονόματα, όπως οι διάφορες τέχνες και τα επαγγέλματα– ο ρόλος του κυβερνήτη είναι υπεράνω κατηγοριών, ή δίχως όνομα. Τον συγκρίνει με ένα κομμάτι ασμίλευτου νεφρίτη κομμένου από ένα λατομείο που επίσης δεν έχει όνομα.
Παρομοίως, και η ίδια η Οδός –την οποία ο σοφός ακολουθεί και εκπροσωπεί– είναι επίσης ανώνυμη. Γιατί ένα όνομα στην ταοϊστική σκέψη είναι πάντα το όνομα ενός συγκεκριμένου πράγματος· διακρίνει το ένα πράγμα από το άλλο. Όμως η Οδός δεν έχει όρια και σύνορα. Επομένως, δίνοντας στην Οδό ένα όνομα –ή ένα σύνολο ονομάτων–, θα διατρέχαμε τον κίνδυνο να την περιορίσουμε στο επίπεδο των ασυνείδητων υποθέσεών μας σε μία λειτουργία, ή ένα είδος δουλειάς, και όχι σε μία άλλη. Σαν τον άνεμο, η Οδός δεν σέβεται ούτε ορισμούς ούτε όρια. Ούτε κι έχει την αυτοσυνείδηση που προέρχεται από το να έχεις όνομα, πόσο μάλλον φήμη.
Όπως έχουμε δει, η εξειδικευμένη εμπειρία στις λειτουργίες με όνομα συνήθως φέρνει τιμή και δόξα στον άνθρωπο. Επομένως η Οδός –στερούμενη ονόματος– είναι ουσιαστικά ταπεινή. Σαν το νερό, πάντα κατεβαίνει στο χαμηλότερο επίπεδο όταν είναι σε κατάσταση ηρεμίας. Σε σχέση με τα μυριάδες πλάσματα:
Τους προσφέρει ζωή μα δεν διεκδικεί ιδιοκτησία· τους ωφελεί μα δεν αποσπά ευγνωμοσύνη· είναι ο κηδεμόνας μα δεν ασκεί εξουσία. (51:116)
Ο σοφός, καταλαμβάνοντας έναν γενικότερο ρόλο που δεν έχει όνομα, βασιζόμενος στην ανώνυμη Οδό, παρουσιάζεται ως ένα ον εντελώς ταπεινόφρον σε σχέση με τους ανθρώπους του. Πιο συγκεκριμένα, δεν διεκδικεί από αυτούς την παραμικρή ανταπόδοση ή αναγνώριση. Δίνει ελεύθερα και συνεχώς, όμως δεν περιμένει ανταμοιβή – ούτε καν την ανταμοιβή τού να τον προσέξουν:
Επομένως, σαν το απελέκητο κομμάτι του μάρμαρου, δίχως όνομα και άρα δίχως λόγο να περηφανεύεται, ο πραγματικά άριστος ηγέτης απεικονίζει την πραότητα. Η λέξη πραότητα, humility, προέρχεται από μια λατινική λέξη που έχει τη ρίζα της στο humus – χώμα. Η αντίστοιχη λέξη στα παλιά αγγλικά ήταν «ταπεινότητα»: ο Ιησούς περιγράφει τον εαυτό του στη Βίβλο ως «πτωχό τω πνεύματι», δηλαδή ταπεινό, χωρίς αλαζονεία ή έπαρση. Ίσως υπό αυτή την έννοια ο καλύτερος όρος να είναι «ταπεινόφρων».
Η δικαίως διάσημη έκφραση του εσωτερικού πνεύματος της ταπεινότητας εμφανίζεται στο δέκατο έβδομο κεφάλαιο του Τάο τε Τσινγκ:
Ο καλύτερος απ’ όλους τους κυβερνήτες δεν είναι παρά μια σκιώδης παρουσία για τους υπηκόους του.
Μετά είναι ο κυβερνήτης που αγαπούν και εγκωμιάζουν.
Μετά έρχεται εκείνος που φοβούνται. Μετά έρχεται εκείνος που (τον απεχθάνονται ή) δεν του δίνουν σημασία.
Αν δεν σεβαστείς και δεν εμπιστευτείς τους ανθρώπους, ούτε κι εκείνοι θα σου δείξουν σεβασμό και εμπιστοσύνη.
(Ο σπουδαίος κυβερνήτης) μετράει τα λόγια του.
Όταν τελειώσει το έργο του και γίνει η δουλειά του, οι άνθρωποι όλοι θα πουν: «Συνέβη τόσο φυσικά».
Το ίδιο πνεύμα –η προθυμία να αφήσεις τον εγωισμό σου στην άκρη– είναι ακόμα δείγμα αριστείας. Όμως δεν ξεπηδά από το γεγονός ότι ο γενικός ρόλος στερείται ονόματος, όπως πίστευαν ο Λάο Τσε και ο Κομφούκιος. Διότι στα αγγλικά ο γενικός ρόλος έχει όντως όνομα: ηγεσία.
Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο “Κομφούκιος – Περί ηγεσίας” του John Adair που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.
