Η μάθηση είναι απαραίτητη στην καθημερινή ζωή. Κάθε φορά που κάνουμε μια επιλογή, πρέπει να ξέρουμε αν θα την επαναλάβουμε ή αν θα δοκιμάσουμε μια διαφορετική πορεία δράσης. Τι μας κάνει όμως να μαθαίνουμε ή τι μας εμποδίζει να μαθαίνουμε;
Ένα κλειδί είναι αν οι επιλογές μας οδηγούν σε ανταμοιβές – καλά αποτελέσματα, όπως χρήματα και φαγητό – ή σε τιμωρίες- κακά αποτελέσματα, όπως να χάσουμε χρήματα και να βιώσουμε πόνο. Αυτή η βασική ιδέα είναι κεντρική στις επιστημονικές θεωρίες της μάθησης. Η θεωρία της ενισχυτικής μάθησης αναφέρει ότι μαθαίνουμε με βάση τις προσδοκίες ανταμοιβής και τιμωρίας. Όταν οι προσδοκίες μας είναι διαφορετικές από αυτό που συμβαίνει, μαθαίνουμε πολλά, αλλά όταν συμβαίνει αυτό που περιμένουμε να συμβεί, μαθαίνουμε πολύ λιγότερα. Οι διαδικασίες μάθησης είναι τόσο κρίσιμες για την επιβίωση που φαίνεται να εμφανίζονται σε πολλούς διαφορετικούς οργανισμούς, από τον άνθρωπο μέχρι τα ζώα και ακόμη και τα φυτά.
Advertisment
Ωστόσο, παρά την κεντρική τους θέση στη ζωή μας, οι έρευνες δείχνουν ότι η ικανότητα μάθησης αλλάζει βαθιά από την παιδική ηλικία έως τα γηρατειά. Η κατανόηση του γιατί, του πότε και του πώς συμβαίνουν αυτές οι αλλαγές είναι ζωτικής σημασίας αν θέλουμε να βελτιστοποιήσουμε τις στρατηγικές μάθησης και να παρέμβουμε όταν η μάθηση πηγαίνει στραβά.
Μαθησιακές αλλαγές από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση
Από τις πρώτες μέρες μας στον κόσμο, μαθαίνουμε μέσω της ενίσχυσης. Τα βρέφη δέκα εβδομάδων αυξάνουν το ρυθμό με τον οποίο κλωτσούν τα πόδια τους προς ένα αντικείμενο με έντονα χρώματα. Τα βρέφη έξι μηνών είναι σε θέση να μάθουν να κοιτάζουν πιο συχνά ένα χρωματιστό σχήμα αν αυτό οδηγεί σε ένα βίντεο κινουμένων σχεδίων (ανταμοιβή) παρά αν δεν οδηγεί σε τίποτα.
Δεδομένης αυτής της πρώιμης ικανότητας για μάθηση, είναι ίσως εκπληκτικό το γεγονός ότι οι ικανότητες μάθησης αλλάζουν τόσο δραματικά κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης. Ωστόσο, αρκετές μελέτες δείχνουν ότι η μάθηση βελτιώνεται σημαντικά από την παιδική ηλικία στην εφηβεία και την ενηλικίωση. Σε γενικές γραμμές, οι έφηβοι είναι πιο αποτελεσματικοί στη εκμάθησή τους από ό,τι τα παιδιά και οι ενήλικες είναι καλύτεροι από τους εφήβους. Για παράδειγμα, μια μελέτη διαπίστωσε ότι οι ενήλικες ήταν σε θέση να μάθουν τόσο από την ανταμοιβή όσο και από την τιμωρία, ενώ οι έφηβοι ήταν σε θέση να μάθουν από την ανταμοιβή αλλά ήταν λιγότερο πιθανό να μάθουν από την τιμωρία.
Advertisment
Αυτή η τάση για μη βέλτιστη μάθηση θα μπορούσε να εξηγήσει τα αρνητικά αποτελέσματα της πραγματικής ζωής που είναι συνηθισμένα κατά την εφηβεία, όπως η αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ, η χρήση ουσιών και οι επικίνδυνες σεξουαλικές συμπεριφορές.
Μαθησιακές αλλαγές από την ενηλικίωση έως την τρίτη ηλικία
Η μεγαλύτερη ηλικία συνδέεται με μια γενική μείωση των γνωστικών ικανοτήτων που μπορεί να περιλαμβάνει ορισμένες πτυχές της μάθησης. Η κατανόηση αυτών των μοτίβων αλλαγής είναι ζωτικής σημασίας καθώς ο πληθυσμός γερνά σε όλο τον κόσμο. Μεταξύ του 2015 και του 2050, το ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού άνω των 60 ετών θα διπλασιαστεί σχεδόν, από 12% σε 22%.
Μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι ο τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος αναπαριστά τα μαθησιακά σήματα σχετικά με τις ανταμοιβές μειώνεται στην τρίτη ηλικία. Όταν οι ηλικιωμένοι ενήλικες ολοκληρώνουν πειραματικές εργασίες στις οποίες πρέπει να μάθουν συσχετίσεις μεταξύ των επιλογών τους και των αποτελεσμάτων, φαίνεται να είναι χειρότεροι στη μάθηση, ιδίως όταν οι συσχετίσεις είναι πιθανοτικές ή αλλάζουν. Τα βαθιά και εξελικτικά πρώιμα τμήματα του εγκεφάλου πιστεύεται ότι διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη μάθηση ανταμοιβής και είναι καλά τεκμηριωμένο ότι η φυσιολογική γήρανση συνδέεται με σημαντικές αλλαγές σε αυτές τις περιοχές του εγκεφάλου.
Ένα τμήμα του εγκεφάλου, το ραβδωτό σώμα, διαθέτει πολλούς υποδοχείς για τον νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνη που είναι ζωτικής σημασίας για τη μάθηση. Μελέτες δείχνουν ότι οι υποδοχείς αυτοί μειώνονται με την ηλικία, γεγονός που μπορεί να συμβάλει στην εξήγηση των αλλαγών στη μάθηση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι μια μελέτη διαπίστωσε ότι η μάθηση θα μπορούσε να βελτιωθεί σε ηλικιωμένους ενήλικες εάν τους χορηγηθεί ένα φάρμακο που ονομάζεται L-DOPA, το οποίο αυξάνει το επίπεδο της ντοπαμίνης στον εγκέφαλο. Το κατά πόσον αυτά τα φάρμακα βελτιώνουν τις μαθησιακές ικανότητες σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες είναι ένα σημαντικό ερώτημα για μελλοντικές έρευνες.
Μάθηση σε διαφορετικά πλαίσια
Είναι σαφές ότι οι πτυχές της μάθησης αλλάζουν από τη βρεφική ηλικία έως την τρίτη ηλικία. Ωστόσο, ένας τύπος μάθησης που παρουσιάζει ένα διαφορετικό μοτίβο αλλαγής είναι όταν μαθαίνουμε για «κοινωνικές» πληροφορίες, όπως χαμογελαστά πρόσωπα ή καλά αποτελέσματα που συμβαίνουν σε ένα άλλο άτομο. Σε μια μελέτη, οι ερευνητές συνέκριναν τις μαθησιακές ικανότητες περισσότερων από 100 νεότερων (ηλικίας 18-36 ετών) και μεγαλύτερων (ηλικίας 60-80 ετών) ενηλίκων.
Όλοι ολοκλήρωσαν μια εργασία στον υπολογιστή, όπου μπορούσαν να μάθουν συσχετισμούς μεταξύ διαφορετικών αφηρημένων εικόνων και ανταμοιβών (χρήματα). Σε ορισμένους γύρους, οι ανταμοιβές αυτές αφορούσαν τον ίδιο τον μαθητή και σε άλλους γύρους, οι ανταμοιβές αυτές δίνονταν σε ανώνυμους άλλους ανθρώπους που ο μαθητής θεωρούσε ότι τους έμοιαζαν. Σε μια τελική σειρά δοκιμών, αυτές οι ανταμοιβές δεν μετατράπηκαν σε χρήματα για κανέναν.
Διαπιστώθηκε σε συμφωνία με άλλες έρευνες, πως όταν νεότεροι και μεγαλύτεροι ενήλικες μάθαιναν για τον εαυτό τους, οι μεγαλύτεροι ενήλικες ήταν πιο αργοί και δεν επηρεάζονταν τόσο πολύ από προηγούμενες ανταμοιβές που είχαν λάβει σε σύγκριση με τους νεότερους ενήλικες. Αυτό υποδηλώνει ότι η ικανότητα των ηλικιωμένων ενηλίκων να μαθαίνουν τι βοηθά τους εαυτούς τους είναι χαμηλότερη. Ενδιαφέρον είναι ότι, όταν συνέκριναν τι συνέβαινε στους κοινωνικούς γύρους, είδαν ένα διαφορετικό μοτίβο. Οι νέοι και οι ηλικιωμένοι ενήλικες ήταν εξίσου καλοί στο έργο όταν μάθαιναν τι θα βοηθούσε τους ανώνυμους άλλους ανθρώπους. Επομένως, η ικανότητα των ηλικιωμένων ενηλίκων να μαθαίνουν τι βοηθούσε τους άλλους φάνηκε να «διατηρείται».
Το επόμενο ερώτημα που είχαν οι ερευνητές ήταν αν αυτές οι διαφορές οφείλονταν στο ότι οι ηλικιωμένοι ενήλικες δεν έκαναν πλέον διάκριση μεταξύ του ποιος λάμβανε καθόλου τις ανταμοιβές. Ωστόσο, το απέκλεισαν αυτό, καθώς οι ηλικιωμένοι ενήλικες μάθαιναν γρηγορότερα να βοηθούν κάποιον άλλον σε σύγκριση με κανέναν. Αυτή η μελέτη υποδηλώνει ότι όταν πρόκειται για κοινωνικές πληροφορίες, οι μεγαλύτεροι ενήλικες μπορεί να είναι εξίσου καλοί στη μάθηση με τους νεότερους ενήλικες.
Μια ξεχωριστή γραμμή εργασίας υποδηλώνει ότι η κοινωνική μάθηση μπορεί να εξαρτάται, εν μέρει, από ξεχωριστές περιοχές του εγκεφάλου, και αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει να εξηγηθεί γιατί οι διαφορετικοί τύποι μάθησης έχουν διαφορετική πορεία κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής. Μελλοντικές εργασίες μπορούν να διερευνήσουν κατά πόσον αυτές οι διατηρούμενες μαθησιακές ικανότητες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την υποστήριξη της υγιούς γήρανσης.
Πηγή:
www.psychologytoday.com/intl/blog/the-helpful-brain/202203/how-does-learning-change-we-age
