Στην τελευταία μας ανάλυση στη σειρά άρθρων για τα πιο ανήθικα πειράματα στην ψυχολογία, εξετάσαμε τις Φυλακές του Στάνφορντ με τη βοήθεια του ψυχολόγου – ψυχαναλυτή Κωνσταντίνου Στεργιόπουλου. Το εν λόγω πείραμα αποκάλυψε τις σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης φύσης όταν αντιμετωπίζουμε εξουσία και υποταγή. Συνεχίζοντας σε αυτό το μονοπάτι, αυτή τη φορά θα εστιάσουμε σε ένα άλλο πείραμα που επισκιάζει τα όρια της ανθρώπινης υπακοής και της ηθικής: το πείραμα του Milgram.
Και στα δύο πειράματα, είμαστε μάρτυρες μιας βαθιάς διερεύνησης των σκοτεινών πτυχών της ψυχολογίας μας. Ενώ το πείραμα των Φυλακών του Στάνφορντ εξέθεσε τις επιπτώσεις της εξουσίας και των κοινωνικών ρόλων στη συμπεριφορά, το πείραμα του Milgram εστιάζει σε ένα διαφορετικό, αλλά εξίσου σημαντικό ζήτημα: μέχρι πού είναι διατεθειμένοι να φτάσουν οι άνθρωποι στην υπακοή προς την εξουσία, ακόμη και όταν αυτό συγκρούεται με τις ηθικές τους αρχές;
Advertisment
Ακολουθώντας την ίδια γραμμή ερευνητικής περιέργειας, το πείραμα του Milgram προσφέρει μια εξίσου σημαντική προοπτική στην κατανόηση της ανθρώπινης φύσης. Μέσω της ανάλυσης αυτού του πειράματος, θα εξερευνήσουμε τις δυναμικές της υπακοής και τις επιπτώσεις της στην ανθρώπινη συνείδηση και την ηθική. Ο Κωνσταντίνος Στεργιόπουλος σχολιάζει στο τέλος του άρθρου.
Η Έναρξη του Πειράματος του Milgram
Στη δεκαετία του 1960, ο κόσμος βρισκόταν σε μια κατάσταση αναστάτωσης. Ήταν μια εποχή που η ανθρωπότητα αναζητούσε απαντήσεις σε βαθιές ερωτήσεις για την ηθική, την εξουσία και την ανθρώπινη φύση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Stanley Milgram, ένας νεαρός ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Yale, ξεκίνησε ένα πείραμα που θα γινόταν ορόσημο στην ιστορία της ψυχολογίας.
Στόχος του Milgram ήταν να ερευνήσει την υπακοή προς την αυθεντία, μια έννοια που είχε γίνει επίκαιρη και έντονα συζητημένη λόγω των πρόσφατων γεγονότων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και των δικών της Νυρεμβέργης. Το 1961, με τη βοήθεια μιας ομάδας από βοηθούς και εθελοντές, ξεκίνησε το πείραμά του, το οποίο θα αποκάλυπτε ένα ανησυχητικό στοιχείο της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Ο Milgram δημιούργησε μια διάταξη που έμοιαζε με ένα παιχνίδι, αλλά με σοβαρές συνέπειες. Οι εθελοντές πίστευαν ότι συμμετείχαν σε ένα πείραμα για τη μάθηση, αλλά στην πραγματικότητα, ο Milgram τους έθετε σε μια δοκιμασία ηθικής και υπακοής. Με αυτό το πείραμα, ο Milgram επιδίωξε να εξερευνήσει μέχρι ποιο σημείο οι κοινοί άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να φτάσουν, ακολουθώντας τις εντολές ενός ατόμου με εξουσία, ακόμη και όταν αυτές οι εντολές έρχονται σε σύγκρουση με τις προσωπικές τους αξίες και πεποιθήσεις.
Advertisment
Το πείραμα του Milgram ξεκίνησε, και με αυτό ξεκίνησε και μια σειρά αποκαλύψεων που θα συγκλόνιζαν τον κόσμο της ψυχολογίας και θα δημιουργούσαν συζητήσεις που διαρκούν μέχρι σήμερα.
Η Δομή του Πειράματος του Milgram
Καθώς το πείραμα του Milgram ξεδιπλώνεται, η δομή του αποκαλύπτει μια εξαιρετική επινόηση που προορίζεται να δοκιμάσει τα όρια της ανθρώπινης υπακοής. Οι εθελοντές ήταν χωρισμένοι σε δύο ρόλους: “δάσκαλοι” και “μαθητές”. Οι “μαθητές” ήταν συνεργάτες του Milgram και βρίσκονταν σε ένα διπλανό δωμάτιο, ενώ οι “δάσκαλοι” ήταν οι πραγματικοί εθελοντές.
Οι “δάσκαλοι” κλήθηκαν να διδάξουν λέξεις στους “μαθητές” και να τους επιβάλλουν ηλεκτρικά σοκ όταν έκαναν λάθη. Τα σοκ ξεκινούσαν από 15 βολτ και έφταναν έως και τα 450 βολτ, με την ένταση να αυξάνεται σταδιακά με κάθε λάθος. Αυτό που δεν γνώριζαν οι “δάσκαλοι” ήταν ότι τα ηλεκτρικά σοκ ήταν πλασματικά και οι “μαθητές” ηθοποιοί που προσποιούνταν τον πόνο.
Στην αρχή, τα πειράματα φαίνονταν απλά. Ωστόσο, καθώς η ένταση των σοκ αυξανόταν, οι “δάσκαλοι” άρχισαν να αντιμετωπίζουν ηθικά διλήμματα. Οι αντιδράσεις των “μαθητών” καθιστούσαν σαφές ότι υπέφεραν, προκαλώντας στους “δασκάλους” αγωνία και ενοχή. Παρά ταύτα, η πλειοψηφία των “δασκάλων” συνέχισε να ακολουθεί τις εντολές του επιβλέποντος ερευνητή, ακόμη και όταν οι “μαθητές” έδειχναν έντονα σημάδια δυσφορίας ή ακόμα και απεγνωσμένες εκκλήσεις για βοήθεια.
Το πείραμα του Milgram αποκάλυψε μια σκοτεινή αλήθεια: η ανθρώπινη υπακοή προς την εξουσία μπορεί να υπερβαίνει τις ηθικές αντιστάσεις. Αυτή η διαπίστωση ήταν συνταρακτική, καθώς έδειξε ότι κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, οι καθημερινοί άνθρωποι μπορούν να εκτελέσουν πράξεις ακραίας βίας.
Τα Αποτελέσματα και η Σημασία του Πειράματος του Milgram
Τα αποτελέσματα του πειράματος του Milgram έρχονται να σκιαγραφήσουν ένα ανησυχητικό πορτραίτο της ανθρώπινης ψυχής. Πάνω από το 65% των “δασκάλων” συνέχισε να αυξάνει την ένταση των ηλεκτρικών σοκ μέχρι το ανώτατο επίπεδο των 450 βολτ, παρά τις εμφανείς εκκλήσεις για βοήθεια από τους “μαθητές”.
Αυτό το γεγονός ανέδειξε μια σκληρή αλήθεια: ότι οι κανονικοί άνθρωποι, όταν υπόκεινται στην επιρροή της εξουσίας και της αυθεντίας, μπορούν να εκτελέσουν πράξεις που αντίκεινται βαθιά στις προσωπικές τους αξίες και πεποιθήσεις.
Το πείραμα του Milgram αποκαλύπτει τη συνθήκη της “υπακοής υπό την πίεση της αυθεντίας”, η οποία μπορεί να αναγκάσει τους ανθρώπους να αγνοήσουν την προσωπική τους συνείδηση, ακολουθώντας εντολές που προκαλούν βλάβη σε άλλους. Αυτή η διαπίστωση έχει τεράστιες συνέπειες, όχι μόνο για την ψυχολογία, αλλά και για την κατανόηση ιστορικών γεγονότων όπως ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής βίας.
Επιπλέον, το πείραμα ρίχνει φως στην ανάγκη για ηθική κριτική σκέψη και αντίσταση απέναντι σε αμφισβητήσιμες εντολές ανωτέρων. Η ικανότητα να αμφισβητούμε και να αντιστεκόμαστε στην αυθεντία, όταν αυτή είναι ηθικά λανθασμένη, είναι μια θεμελιώδης δεξιότητα για τη διατήρηση μιας υγιούς και δίκαιης κοινωνίας.
Η Ανηθικότητα του Πειράματος του Milgram
Στην καρδιά της ηθικής αμφισβήτησης για το πείραμα του Milgram βρίσκεται η βαθιά ψυχολογική τραυματική εμπειρία που υπέστησαν οι συμμετέχοντες. Οι “δάσκαλοι” στο πείραμα, οι οποίοι πίστευαν ότι προκαλούσαν πραγματικό πόνο στους “μαθητές”, βίωσαν σημαντικό άγχος και ενοχή. Αυτό το στοιχείο έρχεται σε σύγκρουση με το θεμελιώδες ηθικό κανόνα της προστασίας των συμμετεχόντων από ψυχολογική βλάβη στην επιστημονική έρευνα.
Επιπλέον, το πείραμα του Milgram αμφισβητείται για την έλλειψη πλήρους συναίνεσης από τους συμμετέχοντες. Οι εθελοντές δεν είχαν πλήρη επίγνωση της φύσης του πειράματος και των πιθανών συνεπειών της συμμετοχής τους. Αυτό παραβιάζει την αρχή της ενημερωμένης συναίνεσης, η οποία είναι θεμελιώδης στην επιστημονική έρευνα.
Η έλλειψη επαρκούς προστασίας των συμμετεχόντων από πιθανές μακροπρόθεσμες ψυχολογικές συνέπειες αποτελεί άλλο ένα κρίσιμο ηθικό πρόβλημα. Η διαχείριση του άγχους και της ενοχής που βίωσαν οι συμμετέχοντες μετά το πείραμα δεν αντιμετωπίστηκε με την απαιτούμενη φροντίδα και προσοχή.
Τέλος, η αντίληψη του Milgram για την επιστημονική έρευνα και τον ρόλο του ερευνητή σε σχέση με τους συμμετέχοντες δημιουργεί σημαντικές ηθικές ερωτήσεις. Η επιλογή του να θέσει τους συμμετέχοντες σε μια θέση όπου οι ηθικές τους αξίες δοκιμάζονται σε ακραίο βαθμό, χωρίς πραγματική προετοιμασία ή ψυχολογική υποστήριξη, αντικατοπτρίζει μια αμφιλεγόμενη προσέγγιση στην επιστημονική έρευνα.
Τελικά, το πείραμα του Milgram αναδεικνύει τη σημασία της ηθικής και της ανθρώπινης ακεραιότητας στην επιστημονική έρευνα. Η ανηθικότητά του δεν αποτελεί απλώς μια σημείωση στην ιστορία της ψυχολογίας, αλλά μια σημαντική υπενθύμιση των ορίων που πρέπει να τηρούμε όταν αναζητούμε τη γνώση σχετικά με την ανθρώπινη φύση.
Ακολουθεί σχολιασμός από τον κλινικό ψυχολόγο – ψυχαναλυτή Κωνσταντίνο Στεργιόπουλο
Η σημασία της ηθικής ακεραιότητας μέσα από το προσωπικό ήθος και την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξίας της ζωής όπως άλλωστε και η αιτιογένεση της βίας, ήταν τα ακανθώδη ζητήματα το 1961 που απασχόλησαν την παγκόσμια κοινή γνώμη. Τη χρονιά εκείνη δικάζοταν ο Eichmann στη Νυρεμβέργη μαζί με τους Ναζί και ο Milgram παρακολουθώντας τη δίκη, αναρωτιόταν για τα όρια της υπακοής στην αυθεντία της εξουσίας ενόσω υλοποιούσε το διάσημο πλέον πείραμά του. Το ερώτημα του ήταν απλό: μπορεί άραγε ένα πείραμα εργαστηρίου να διαφωτίσει τα αίτια της μετατροπής ενός απλού ανθρώπου σε υποχείριο των εντολέων του και μέχρι ποιου σημείου μπορεί να φτάσει η υπέρβαση των ηθικών αξιών και της ατομικής συνείδησης ειδικά όταν εμπλέκεται η πρόκληση βλάβης σε έναν άλλον άνθρωπο; Ακόμη πόση βία είναι δυνατόν να προκληθεί από απλούς ανθρώπους και είναι εφικτό να υπάρξουν ηθικές αντιστάσεις σε παράλογες εντολές; Τι συμβαίνει όταν αυτές οι εντολές έρχονται από μια νομιμοποιημένη εξουσία;
Σκοπός του πειράματος ήταν να διευρευνηθεί πότε και πώς οι άνθρωποι, θα προκαλούσαν την εξουσία καταπρόσωπο, μέσα από μια σαφή επιταγή με ενδεχόμενη παράβαση της ηθικής. Πώς συμπεριφέρεται ένα υποκείμενο Ψ, όταν το υποκείμενο Χ το διατάζει να ασκήσει βία σε ένα τρίτο υποκείμενο Υ; Τα ευρήματα ήταν αρκούντως σαφή καταδεικνύοντας ότι οι άνθρωποι υπακούν στις εντολές ασχέτως νομιμοποιήσεως του εντολοδότη.
Με απλά λόγια, δεν έχει σημασία το κοινωνικό ή πολιτικό πλαίσιο, όπως μικρή σημασία έχει ο βαθμός της εξουσίας του εντολέα, καθώς η ουσία της υπακοής είναι η ίδια. Άρα στην υπακοή κάποιος γίνεται πειθήνια το όργανο εκτέλεσης εντολών, που ακόμη και εάν βλάπτουν, μονάχα ένα μικρό ποσοστό θα αντιδράσει ή/και θα αντισταθεί υπερασπιζόμενο την ηθική και την ανθρώπινη ακεραιότητα.
Η ευσυνειδησία φάνηκε να περνάει σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με την υπακοή στην αυθεντία και εδώ εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι μέσα σε ένα εργαστήριο δεν υπάρχει καθεστώς απειλής ή φόβος προκειμένου για τους ανθρώπους να υπακούσουν. Αντίθετα η υπακοή συμβαίνει σε ένα κλίμα απλής συνεργασίας και κοινωνικών αυτοματισμών, όπως καταλήγει να πει ο Milgram.
Το μοντέλο αυτό του αυτοματισμού λειτουργίας μέσα σε νομιμοποιημένες κοινωνικές δομές, διατηρεί αναλογικώς ομοιότητες σε μεγάλο βαθμό ανάμεσα στις πειραματικές συνθήκες στο εργαστήριο και σε ένα ιεραρχικά οργανωμένο, πλαίσιο λειτουργίας και εντολών, από νόμιμες εξουσίες, όπως υπήρξε αρχικά εκείνη των Ναζί στη Γερμανία.
Έτσι, ένας απλός άνθρωπος μπορεί να ολισθήσει σε ακραία βία όταν οι συνθήκες είναι ευνοικές. Ο Milgram φάνηκε απογοητευμένος με τα αποτελέσματα του και δήλωσε με μια απαισιοδοξία ότι εάν άνοιγαν στρατόπεδα συγκέντρωσης ξανά τότε σίγουρα θα είχαν πάντοτε προσωπικό στην υπηρεσία τους.
Για τον Milgram η καταστρεπτική υπακοή έχει σαν βάση το πρότυπο των αυτομάτων, που όταν μπαίνουν σε ιεραρχική λειτουργία απαιτούνται αλλαγές στην εσωτερική δομή των στοιχείων. Οι αλλαγές αυτές αποτελούν τις απαιτήσεις του συστήματος και συνεπάγονται κατάπνιξη του τοπικού ελέγχου προς όφελος της συνοχής του συστήματος.
Έτσι το άτομο διατηρεί τη συνείδησή του όταν λειτουργεί ατομικά, αλλά όντας σε ιεραρχική λειτουργία όταν υπεισέρχεται σε μια οργανωτικού τύπου συνθήκη και ειδικότερα όταν δέχεται εντολές, διαμεσολαβείται μεν, αλλά λειτουργεί σαν πράκτορας που εκτελεί απλά την επιθυμία κάποιου, κάτι που ενισχύεται με τη φυσική παρουσία.
Αυτό που είναι η προυπόθεση της υπακοής είναι ό,τι ο Milgram ονομάζει κατάσταση του πράκτορα (agentic state), συνθήκη στην οποία εμπλέκεται λειτουργώντας σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, από το οποίο αποπειράται να απεμπλακεί, εκτελώντας την εντολή και μειώνωντας έτσι τις εσωτερικές συγκρούσεις του. Σε αυτήν την κατάσταση του πράκτορα επενεργούν δυνάμεις όπως ο φόβος, η υπόσχεση, η κοινωνική συμμόρφωση, το άγχος της δέσμευσης, η νομιμότητα της εξουσίας και κοινωνικοί παράγοντες ατομικών πιέσεων κα.
Όλα αυτά συνθέτουν ένα εκρηκτικό μείγμα το οποίο όταν συναντηθεί με ειδικές κοινωνικοπολιτικές συνθήκες,δύναται να «απενεργοποιήσει» τον άνθρωπο – υποκείμενο προς όφελος του συνολικού συστήματος ή της δομής στην οποία ανήκει και έτσι άγεται μέσω των εντολών τους στα τυφλά.
Ο Milgram αποπειρώμενος να εξηγήσει το φαινόμενο αυτό θα καταλήξει στην ιεραρχική δομή, όπως αυτή εκλαμβάνεται στην εξελικτική διάσταση της φυσικής επιλογής για κάθε έμβιο ον. Μιλά για την τάση προς συσπείρωση σε ομάδες και με την αναντίρρητη αξία της για την επιβίωση. Στα ζώα είναι άμεσα φυσικά κυριαρχική η ιεραρχία, ενώ στον άνθρωπο είναι πλέον συμβολικής φύσεως, αφού οι δομές της εξουσίας διαμεσολαβούνται από το συμβολικό.
Για τη στήριξη της υπόθεσής του θα ανατρέξει και στην κυβερνητική, την επιστήμη της ρύθμισης και του ελέγχου. Οι αλλαγές που προκύπτουν στον εξελικτικό σχεδιασμό ενός όντος, που από την αυτόνομη λειτουργία εισέρχεται σε μια λειτουργία εντός μιας κοινωνικής δομής, καθιστούν το αυτόνομο ως ένα αυτόματον που λειτουργεί σαν το συστατικό ενός συστήματος, παρά σε σχέση με τον εαυτό και τη συνείδησή του.
Επειδή, όμως, τα αυτόματα χρειάζονται και κάποιον αναστολέα, προκειμένου να μην υπάρχει ο κίνδυνος της αμοιβαίας καταστροφής τους, ο Milgram θα επιλύσει αυτήν την αδυναμία της θεωρίας του δίνοντας τον ρόλο αυτόν στο φρουδικό υπερεγώ και στη συνείδηση. Η τελευταία μπορεί να ιδωθεί ως μια ειδική περίπτωση της γενικότερης αρχής κάθε αυτορυθμιζόμενου αυτόματου, να έχει έναν αναστολέα ελέγχου των πράξεων ενάντια στο είδος του.
Επομένως η θεωρία των αυτοματισμών δεν αρκεί, βέβαια, για να εξηγηθεί ένα τόσο σοκαριστικό γεγονός που αφορά στην καταστρεπτική άνευ όρων υπακοή και έτσι η αναγωγή σε ένστικτα μαζί με την προσφυγή στις θεωρίες του ασυνειδήτου της ψυχανάλυσης, ήταν η μόνη διέξοδος του ερευνητή για μια διαφωτιστική ερμηνεία του φαινομένου. Άλλωστε όσο προσβλητικό και εάν φαίνεται να αποδώσουμε την ευθύνη της ανθρώπινης «συνείδησης» σε «παράλογα ασυνείδητα περιεχόμενα του ψυχισμού», ήταν ίσως η μόνη εξήγηση που θα έριχνε φως στα σκοτεινά και ανοίκεια βάθη της ψυχής που εν δυνάμει μπορούν να γεννήσουν άκρατη βία.
Έτσι οι άνθρωποι φαίνονται σαν μαριονέτες ενός ασυνειδήτου που τους υπαγορεύει τι να πράξουν, ακόμη και όταν δεν συμφωνούν, ειδικά σε περιπτώσεις όπου οι ασυνείδητες προβολές και τα ορμικά τους πεπρωμένα φαίνεται να συγκλίνουν σε έναν τελεστή, εν προκειμένω στο «πρόσωπο» μιας καθ’ όλα νόμιμης εξουσίας που φέρεται να αναλαμβάνει την ευθύνη για οποιαδήποτε πράξη. Εκεί, λοιπόν, φαίνεται να πηγαίνουν περίπατο οι προσωπικές αξίες και οι πεποιθήσεις σύμφωνα με το πείραμα της υπακοής.
Επομένως το πείραμα μας εφιστά την προσοχή στην καλλιέργεια και ανάπτυξη μιας υγιούς προσωπικότητας, με σταθερές αξίες και ακλόνητη ηθική, που να μπορεί να αξιολογεί και να αντιστέκεται σε ανήθικα προτάγματα από όπου κι αν προέρχονται. Αυτή θα είναι η βάση για μια ηθική και δίκαιη κοινωνία ανθρώπων, όπου θα ζουν με ειρήνη, αξιοπρέπεια και με προστασία της ζωής και των ανθρωπιστικών αξιών, αλλά αυτό φυσικά απαιτεί απαλλαγή από ασυνείδητα περιεχόμενα, με κάθαρση στα βίαια ένστικτα και τις ορμές. Αυτό άλλωστε υπογράμμισε ο Φρόιντ, ότι για να υπάρξει πολιτισμός θα πρέπει να μετουσιωθούν τα ασυνείδητα περιεχόμενα των υποκειμένων σε συμβολικά διαμεσολαβημένες εκφράσεις που θεμελιώνουν την ηθική βάση για μια κοινωνία των ανθρώπων.
Έτσι το ζήτημα περί της ηθικότητας ή ανηθικότητας δεν αφορά μονάχα στην επιστήμη και τις ευθύνες των ερευνητών, αλλά ολόκληρη την κοινωνία εν γένει και πρωτίστως το κάθε μέλος της ξεχωριστά. Ο Milgram φυσικά είχε τις δικές του ευθύνες και θα έπρεπε να μεριμνήσει για την διανοητική, συναισθηματική, σωματική και πνευματική υγεία των συμμετεχόντων στο πείραμά του. Θα έπρεπε να προεξάρχει η πανανθρώπινη ηθική παράλληλα με το ατομικό καλό, διότι πώς αλλιώς θα διασφαλίσουμε το κοινό καλό εάν θυσιάζουμε το άτομο; Αυτή η ανηθικότητα, όμως, ξεπερνάται πλέον, αφού οι ψυχολόγοι έλαβαν το μάθημα και τηρούν με ευλάβεια τους κανόνες και τα πρωτόκολλα δεοντολογίας. Μολονότι έχουν λάβει γνώση των κινδύνων αυτών που επισημαίνει και το πείραμα του Milgram, ποιος θα διασφαλίσει ότι σε ειδικές συνθήκες, όπως σε έναν πόλεμο ή μια μεγάλη καταστροφή, ότι εμείς οι άνθρωποι θα λειτουργήσουμε με ηθική;
Διότι το ζήτημα της υπακοής είναι πανάρχαιο ακόμη και από καταβολής της γνωστής μας ιστορίας, αλλά και της μυθιστορίας μας. Ας δούμε τον Αβραάμ που σκοτώνει τον υιό του ή τον Αγαμέμνονα που θυσίασε με προθυμία την κόρη του υπακούοντας σε άνωθεν εντολές. Το θέμα δεν αφορά στο ποιος δίδει την εντολή ή σε τι εξυπηρετεί, καθώς υπάρχουν ηθικά διλήμματα που δύσκολα τα απαντά ο άνθρωπος και που δεν αφορούν σε μετρήσιμα ή αναγώγιμα μεγέθη. Όλες οι ζωές έχουν αξία και η ηθική συναντά τα όριά της σε προκλήσεις διλημμάτων και εντολών και το γεγονός παραμένει ότι οι άνθρωποι υπακούν εύκολα και άνευ δισταγμών ή αναστολών σε οποιαδήποτε εξουσία.
Αν θυμηθούμε τα στάδια ανάπτυξης της ηθικής του Kohlberg, ελάχιστοι άνθρωποι λειτουργούν με βάση το τι είναι καλό ανεξάρτητα από τις κοινωνικές ή πολιτικές επιταγές και την εκάστοτε εξουσία. Μπορούμε να λειτουργήσουμε όλοι ανεξαιρέτως ηθικά και να υψώσουμε το ανάστημα μας ενώπιον της ανηθικότητας και του εκάστοτε κακού και μένει να δούμε εάν το επιθυμούμε. Άλλωστε αυτό μας δείχνει η ιστορία των ανθρώπων και της εξέλιξης, όπου υπάρχει βούληση υπάρχουν αντίστοιχα οι τρόποι και αυτοί μπορούν να υπακούν στη θέλησή μας, εφόσον βέβαια το αντιλαμβανόμαστε και το επιχειρούμε.
