Η επιστήμη εξελίσσεται μέσα από τη συνεχή επαλήθευση, την αμφισβήτηση και την αναθεώρηση. Κι όμως, ορισμένες ιδέες που κάποτε θεωρήθηκαν έγκυρες ή απλώς διαδόθηκαν ως απλές εξηγήσεις επιβιώνουν μέχρι σήμερα, παρά την επιστημονική κατάρριψή τους. Οι παρακάτω δέκα μύθοι — από τη βιολογία και τη φυσική μέχρι τη διαστημική επιστήμη — αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα ψευδο-επιστημονικών πεποιθήσεων που συνεχίζουν να επηρεάζουν τη δημόσια αντίληψη, την εκπαίδευση και τη συμπεριφορά μας.
1. Χρησιμοποιούμε μόνο το 10% του εγκεφάλου μας
Η ιδέα ότι χρησιμοποιούμε μόλις το 10% του εγκεφάλου μας είναι ίσως ο πιο διαδεδομένος επιστημονικός μύθος, με καταγωγή από τις αρχές του 20ού αιώνα. Πιθανώς προέκυψε από μια παρερμηνεία δηλώσεων του ψυχολόγου William James ή από υπεραπλουστευμένες ερμηνείες νευρολογικών ευρημάτων της εποχής. Παρά τη δημοφιλία της, η ιδέα αυτή έχει καταρριφθεί από τη σύγχρονη νευροεπιστήμη. Τεχνικές όπως η λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI) έχουν δείξει ότι όλες οι περιοχές του εγκεφάλου παρουσιάζουν δραστηριότητα, ακόμη και όταν δεν επιτελούνται σύνθετες γνωστικές λειτουργίες. Η λειτουργικότητα των περισσότερων εγκεφαλικών περιοχών αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι βλάβες σε οποιοδήποτε σημείο του εγκεφάλου προκαλούν αντίστοιχες δυσλειτουργίες. Ωστόσο, ο μύθος επιβιώνει διότι προσφέρει ένα κολακευτικό αφήγημα αυτοβελτίωσης και χρησιμοποιείται ευρέως σε εκπαιδευτικά και εμπορικά συμφραζόμενα. Η πίστη σε αυτό μπορεί να αποπροσανατολίσει το κοινό από τη σωστή κατανόηση της ανθρώπινης εγκεφαλικής δυναμικής.
Advertisment
Πηγή: Scientific American – https://www.scientificamerican.com/article/do-we-really-use-only-10/
2. Η ζάχαρη προκαλεί υπερδραστηριότητα στα παιδιά
Ο ισχυρισμός ότι η κατανάλωση ζάχαρης οδηγεί σε υπερκινητικότητα στα παιδιά έχει τις ρίζες του στη δεκαετία του 1970, όταν ο παιδίατρος Benjamin Feingold συνέδεσε τις διατροφικές προσθήκες με προβλήματα συμπεριφοράς. Αν και το αρχικό ενδιαφέρον αφορούσε τα συντηρητικά, η δημόσια συζήτηση στράφηκε στα σάκχαρα. Εκτεταμένες κλινικές δοκιμές, όμως, απέτυχαν να εντοπίσουν στατιστικά σημαντική επίδραση της ζάχαρης στη συμπεριφορά. Εμβληματική είναι η μελέτη του 1994 που δημοσιεύτηκε στο New England Journal of Medicine, η οποία έδειξε ότι ούτε η ζάχαρη ούτε η ασπαρτάμη επηρέαζαν τη συμπεριφορά ή τη γνωστική απόδοση παιδιών. Παρόλα αυτά, η πεποίθηση επιμένει, ενισχυμένη από γονεϊκές προσδοκίες και παρατήρηση συμπεριφοράς σε περιβάλλοντα υψηλής διέγερσης (όπως παιδικά πάρτι), όπου συνυπάρχει και η ζάχαρη. Η εμμονή με τον μύθο αυτό οδηγεί σε εσφαλμένες διατροφικές απαγορεύσεις, αποπροσανατολίζει από ουσιαστικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των παιδιών και υποθάλπει την ανάπτυξη διατροφικών ενοχών.
Πηγή: Wolraich et al., New England Journal of Medicine –https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7962450/
Advertisment
3. Το ξύρισμα κάνει τις τρίχες να μεγαλώνουν πιο χοντρές ή πιο σκούρες
Η εντύπωση ότι το ξύρισμα πυκνώνει ή «αγριεύει» τις τρίχες είναι κοινή και βαθιά ριζωμένη, αν και στερείται επιστημονικής βάσης. Ο μύθος ενισχύεται από την οπτική αίσθηση των νέων τριχών που έχουν αμβλύ, κομμένο άκρο και φαίνονται παχύτερες, καθώς και από τη σχετική τραχύτητα στο άγγιγμα. Ωστόσο, πολυάριθμες δερματολογικές μελέτες δείχνουν ότι το ξύρισμα δεν επηρεάζει τα θυλάκια, ούτε τη σύνθεση της τρίχας, τον ρυθμό ανάπτυξης ή το χρώμα της. Πρόκειται απλώς για οπτικό και απτικό φαινόμενο. Η πεποίθηση παραμένει ισχυρή, αναπαραγόμενη συχνά και από επαγγελματίες αισθητικής, και μπορεί να ενισχύσει την ανασφάλεια σε εφήβους ή να οδηγήσει σε υπερβολικές πρακτικές αποτρίχωσης.
Πηγή: Mayo Clinic –https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/adult-health/in-depth/hair-removal/art-20045719
4. Οι άνθρωποι έχουν μόνο πέντε αισθήσεις
Η ιδέα των πέντε αισθήσεων χρονολογείται από την εποχή του Αριστοτέλη και διατηρήθηκε λόγω της απλότητας και της παιδαγωγικής της δύναμης. Όμως η σύγχρονη νευροβιολογία έχει αναγνωρίσει πολλές ακόμη αισθητικές λειτουργίες. Εκτός από την όραση, την ακοή, την αφή, τη γεύση και την όσφρηση, ο άνθρωπος διαθέτει αισθήσεις όπως η ιδιοδεκτικότητα (αντίληψη της θέσης του σώματος), η αίσθηση θερμοκρασίας (θερμοαισθησία), η αίσθηση ισορροπίας (αιθουσαία λειτουργία), ο πόνος (αλγεσία) και άλλες. Η πολυπλοκότητα του ανθρώπινου αισθητηριακού συστήματος υποδεικνύει ότι η αριθμητική προσέγγιση των αισθήσεων είναι περιοριστική και παραπλανητική. Παρά ταύτα, το μοντέλο των πέντε αισθήσεων επιμένει, λόγω εκπαίδευσης, πολιτισμικής αναπαραγωγής και παιδικών αφηγήσεων.
Πηγή: Scientific American – https://www.scientificamerican.com/article/beyond-human-five-senses/
5. Τα αντιβιοτικά σκοτώνουν τους ιούς
Πρόκειται για έναν εξαιρετικά διαδεδομένο αλλά επικίνδυνο μύθο. Τα αντιβιοτικά σχεδιάστηκαν για να αντιμετωπίζουν βακτηριακές λοιμώξεις, όχι ιογενείς. Η δομική και λειτουργική διαφορά μεταξύ βακτηρίων και ιών καθιστά τα αντιβιοτικά αναποτελεσματικά κατά των δεύτερων. Ωστόσο, πολλοί ασθενείς συνεχίζουν να τα ζητούν για ιώσεις όπως το κοινό κρυολόγημα ή η γρίπη. Η πρακτική αυτή ευνοεί την ανάπτυξη ανθεκτικών βακτηρίων, μια από τις σημαντικότερες παγκόσμιες απειλές δημόσιας υγείας, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και το CDC.
Πηγή: CDC –https://www.cdc.gov/antibiotic-use/index.html
6. Τα βαριά αντικείμενα πέφτουν πιο γρήγορα
Η αντίληψη ότι τα βαριά αντικείμενα πέφτουν πιο γρήγορα από τα ελαφριά είναι μια διαισθητική πεποίθηση που ενισχύεται από την καθημερινή εμπειρία — βλέπουμε ένα φτερό και μια πέτρα να πέφτουν με διαφορετική ταχύτητα. Ωστόσο, αυτό οφείλεται στην αντίσταση του αέρα, όχι στη δύναμη της βαρύτητας. Ήδη από τον 17ο αιώνα, ο Γαλιλαίος κατέρριψε αυτή την ιδέα μέσω πειραμάτων που έδειξαν ότι σε συνθήκες χωρίς αέρα, όλα τα σώματα επιταχύνονται με τον ίδιο ρυθμό. Το 1971, ο αστροναύτης David Scott επανέλαβε το πείραμα στη Σελήνη — χωρίς ατμόσφαιρα — και απέδειξε ότι ένα σφυρί και ένα φτερό προσέκρουσαν στο έδαφος ταυτόχρονα. Παρά την επιστημονική τεκμηρίωση, η λανθασμένη πεποίθηση επιμένει λόγω εμπειρικής παρατήρησης και ελλιπούς φυσικής εκπαίδευσης, ιδίως σε πρώιμα στάδια μάθησης.
Πηγή: NASA –https://www.nasa.gov/audience/foreducators/5-8/features/nasa-knows/what-is-gravity-58.html
7. Η Γη είναι πιο κοντά στον Ήλιο το καλοκαίρι
Πολλοί θεωρούν ότι το καλοκαίρι προκύπτει επειδή η Γη πλησιάζει περισσότερο στον Ήλιο, όμως αυτό είναι ανακριβές. Η εποχικότητα οφείλεται αποκλειστικά στην κλίση του άξονα περιστροφής της Γης (περίπου 23,5 μοίρες), η οποία καθορίζει το ύψος του ήλιου στον ουρανό και τη διάρκεια της ημέρας. Στην πραγματικότητα, στο βόρειο ημισφαίριο, το καλοκαίρι συμβαίνει όταν η Γη βρίσκεται στο αφήλιο, δηλαδή στο πιο απομακρυσμένο σημείο από τον Ήλιο. Ο μύθος ενισχύεται από την καθημερινή εμπειρία (καλοκαίρι = ζέστη = πιο κοντά στον ήλιο) και την απουσία διδακτικής εστίασης στη γεωμετρία της τροχιάς της Γης. Αν και δεν έχει σοβαρές συνέπειες, αποκαλύπτει πώς ακόμη και στοιχειώδεις έννοιες της επιστήμης συχνά παρερμηνεύονται.
Πηγή: NASA –https://spaceplace.nasa.gov/seasons/en/
8. Ο κεραυνός δεν πέφτει ποτέ δύο φορές στο ίδιο σημείο
Ο δημοφιλής αυτός μύθος βασίζεται σε λανθασμένη μεταφορά της τύχης και του κινδύνου, και όχι σε φυσικά δεδομένα. Στην πραγματικότητα, τα ψηλά ή αγώγιμα αντικείμενα δέχονται συχνά πολλαπλές προσβολές από κεραυνούς. Ο Πύργος του Άιφελ, για παράδειγμα, πλήττεται κατά μέσο όρο 10 φορές ετησίως. Η εσφαλμένη πεποίθηση διαδίδεται συχνά ως έκφραση καθησυχασμού, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε παρανοήσεις γύρω από την ασφάλεια κατά τη διάρκεια καταιγίδων. Ο μύθος παραβλέπει το γεγονός ότι ο κεραυνός ακολουθεί τη διαδρομή ελάχιστης αντίστασης προς τη γη, η οποία καθορίζεται από την τοπογραφία, την αγωγιμότητα και τις ηλεκτρικές ιδιότητες της ατμόσφαιρας και όχι από κάποιο «ιστορικό» πρόσκρουσης.
Πηγή: NOAA – https://www.weather.gov/safety/lightning-myths
9. Το καθαρό νερό είναι καλός αγωγός του ηλεκτρισμού
Η κοινή πεποίθηση ότι το νερό άγει το ρεύμα είναι μόνο εν μέρει σωστή και παραπλανητική. Το καθαρό, απιονισμένο νερό είναι κακός αγωγός, καθώς του λείπουν τα ελεύθερα ιόντα που απαιτούνται για τη μεταφορά ηλεκτρικού ρεύματος. Η ηλεκτρική αγωγιμότητα του νερού στην καθημερινότητα οφείλεται στα διαλυμένα άλατα και μέταλλα, τα οποία υπάρχουν στο νερό της βρύσης ή της φύσης. Ο μύθος προκύπτει από την εμπειρική παρατήρηση και την υπερβολική απλούστευση σε εκπαιδευτικά πλαίσια. Αν και βοηθά στην ενίσχυση της προσοχής γύρω από τους κινδύνους του ηλεκτρισμού κοντά σε νερό, η σύγχυση μεταξύ καθαρού και κοινώς διαθέσιμου νερού μπορεί να περιορίσει την κατανόηση θεμελιωδών αρχών της ηλεκτρικής αγωγιμότητας.
Πηγή: Nature –https://www.nature.com/articles/514164a
10. Το κενό είναι εντελώς άδειο
Η παραδοσιακή έννοια του κενού ως απόλυτης απουσίας ύλης έχει ανατραπεί πλήρως από την κβαντική φυσική. Το λεγόμενο «κενό» είναι ένα πεδίο γεμάτο με ενέργεια, κβαντικές διακυμάνσεις και εικονικά σωματίδια, τα οποία εμφανίζονται και εξαφανίζονται διαρκώς. Το φαινόμενο Casimir και άλλες παρατηρήσεις επιβεβαιώνουν ότι το κενό έχει μετρήσιμες φυσικές ιδιότητες. Η επιμονή της αντίληψης του κενού ως «τίποτα» συνδέεται με τη γλωσσική απλοποίηση και την ανάγκη καθημερινής κατανόησης ενός εννοιολογικά περίπλοκου φαινομένου. Η εσφαλμένη αυτή θεώρηση εμποδίζει την κατανόηση θεμελιωδών εννοιών της κοσμολογίας και της κβαντικής θεωρίας, συμπεριλαμβανομένης της σκοτεινής ενέργειας.
Πηγή: Scientific American – https://www.scientificamerican.com/article/empty-space-is-not-empty/
