Σύμφωνα με τον Sigmund Freud και τα όσα περιλαμβάνονται στην περίφημη ψυχαναλυτική θεωρία του, η οποία συνιστά θεμελιώδη θεωρία στον τομέα της ψυχικής υγείας, ουσιαστικά οι αμυντικοί μηχανισμοί είναι ασυνείδητες τεχνικές και αυτόματοι τρόποι διαχείρισης σε αγχώδεις καταστάσεις και σε ενορμήσεις που το άτομο αδυνατεί να διαχειριστεί λειτουργικά. Ο λόγος αφορά τους μηχανισμούς άμυνας του Εγώ.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τον ψυχαναλυτή οι μηχανισμοί άμυνας, οι οποίοι θα αναφερθούν αναλυτικότερα σε επόμενη παράγραφο, ενεργοποιούνται ανάμεσα στους ερεθισμούς που προέρχονται από το Εκείνο και στο αξιακό σύστημα του Υπερεγώ. Στην περίπτωση αυτή, συνεπώς, βασικό ρόλο καλείται να διαδραματίσει το Εγώ, το οποίο θα διαχειριστεί και θα τις όποιες συγκρούσεις εσωτερικής φύσεως και το stress που βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα. Το Εγώ, πιο απλά, παρεμβάλλεται μεταξύ των αυθόρμητων επιθυμιών του ατόμου και των εκάστοτε κοινωνικών συμβιβασμών.
Advertisment
Πριν από οτιδήποτε άλλο, είναι σημαντικό να αναφερθεί εδώ ότι η θεωρία των μηχανισμών άμυνας αξιοποιείται από ειδικούς ψυχοθεραπευτές, ψυχολόγους και ψυχιάτρους ανεξάρτητα με τις ευρύτερες τεχνικές θεραπευτικής προσέγγισης. Σκοπός της παραπάνω μεθόδου είναι να βοηθήσει τον ειδικό ψυχικής υγείας να αναγνωρίσεις και να αξιολογήσει τον θεραπευόμενο στο επίπεδο της σκέψης και της συμπεριφοράς.
Πιο αναλυτικά, ξεκινώντας τους πιο συνηθισμένους μηχανισμούς, πρώτα απ’ όλα παρατηρείται η άρνηση. Ουσιαστικά, βάσει του συγκεκριμένου μηχανισμού, ουσιαστικά το άτομο αρνείται την πραγματικότητα μιας κατάστασης, δεν μπορεί δηλαδή να την αποδεχτεί. Η άρνηση συμπεριλαμβάνεται μεταξύ των πιο παλαιών μηχανισμών, απαντάται χιλιάδες χρόνιας στην ανθρώπινη συμπεριφορά, και τα άτομα πολλές φορές αντιμετωπίζουν μέσω της άρνησης πολλά ανεπιθύμητα ζητήματα της καθημερινότητάς τους. Για παράδειγμα, όταν ένα άτομο βρίσκεται προ ανεπιθύμητων συναισθημάτων, όπως αυτά που προκαλεί ένας χωρισμός, εκδηλώνει άρνηση προς το συμβάν του χωρισμού.
Συνεχίζοντας, μια ακόμα συχνή τεχνική άμυνας είναι η παλινδρόμηση, κατά την οποία το άτομο εκδηλώνει συμπεριφορές που προέρχονται από ξεπερασμένο εξελικτικό στάδιο, με σκοπό να αντιμετωπίσει δυσάρεστες καταστάσεις ή δυσάρεστα ερεθίσματα. Δηλαδή παρατηρώντας ένα άτομο στην εφηβική ηλικία, το οποίο μπορεί να καλείται να διαχειριστεί τα συναισθήματα θυμού ή φόβου, συχνά ενδέχεται να παρουσιάζει ορισμένες συμπεριφορές της παιδικής ηλικίας, τις οποίες έχει ξεπεράσει αρκετά χρόνια, όπως είναι για παράδειγμα η ούρηση στο κρεβάτι, κάτι που απαντάται πολύ συχνά στην παιδική ηλικία.
Advertisment
Ο επόμενος μηχανισμός άμυνας αφορά στην απώθηση, η οποία συνιστά διαδικασία αποπομπής των μη αποδεκτών επιθυμιών σε κάποιο «σημείο» εκτός της συνείδησης του ατόμου. Ο συγκεκριμένος μηχανισμός θεωρείται ένας εκ των θεμελιωδών. Όσες ορμές του Εγώ παρουσιάζονται και είναι ασυμβίβαστες με το Υπερεγώ, μετατίθενται στην περιοχή του ασυνείδητου. Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί εδώ, ότι οι σύμφυτη τάση που χαρακτηρίζει όσες επιθυμίες έχουν απωθηθεί να επιστρέφουν στην περιοχή του συνειδητού, συνεπάγεται ότι η ένταση και το άγχος παραμένουν και ότι κινητοποιείται μια ολόκληρη σειρά από πρόσθετες άμυνες, για να εξομαλύνουν την υπάρχουσα συγκρουσιακή κατάσταση και βέβαια να σταθεροποιήσουν βαθμιαία την προσωπικότητα του ατόμου.
Από την άλλη πλευρά, μέσω του μηχανισμού της μετάθεσης ένα συναίσθημα που δεν αισθάνεται ασφάλεια του άτομο, ώστε να το εκδηλώσει προς το πρόσωπο που το αφορά, το εκδηλώνει εν τέλει προς ένα άλλο πρόσωπο. Δηλαδή, για να γίνει το παραπάνω πιο κατανοητό, όταν ένας άνθρωπος αντιμετωπίζει δυσκολίες στη δουλειά του δεν είναι σε θέση να διαμορφώσει επιθετική συμπεριφορά προς τον προϊστάμενό του, τα καταπιεσμένα αυτά συναισθήματα, της οργής δηλαδή κ.λπ., θα μετατεθούν σε άλλα πρόσωπά, όπως η σύζυγος, τα παιδιά και ούτω καθεξής.
Στην περίπτωση της διανοητικοποίησης, η οποία συναντάται κατά κύριο λόγο σε ενήλικες που εργάζονται, το άτομο παρουσιάζει την προτίμηση να σκέφτεται από το να βιώνει. Ουσιαστικά ο συγκεκριμένος μηχανισμός «περιορίζει» τα συναισθήματα και οι όποιες καταστάσεις αντιμετωπίζονται πλέον υπό το πλαίσιο μιας συγκεκριμένης λογικής. Καταλαβαίνει κανείς ότι ο μηχανισμός της διανοητικοποίησης εστιάζει πολύ στο κομμάτι της σκέψης και όχι στο συναίσθημα, ενώ το άτομο μέσω του μηχανισμού αυτού κρατάει αποστάσεις από τα εκάστοτε ερεθίσματα και την όποια παρόρμηση. Με τον προαναφερθέντα μηχανισμό συνδέεται ένας άλλος σχετικός, εκείνος της εκλογίκευσης.
Κατά τον τελευταίο, το άτομο παρουσιάζεται να έχει διαφορετικές πεποιθήσεις για τις επιθυμίες του μπροστά σε μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Για παράδειγμα, ένας έφηβος νέος, ο οποίος αισθάνεται έντονο φόβο για τη αναπτυσσόμενη σεξουαλικότητά του, μπορεί να επιθυμεί να συζητά για τη σεξουαλική ζωή των νέων δίνοντας αληθοφανείς εξηγήσεις, ενώ στην πραγματικότητα υποκινείται από ασυνείδητες επιθυμίες.
Αναφορικά με τον μηχανισμό της προβολής είναι γνωστό ότι συνιστά την τακτική περιθωριοποίησης του συνόλου των επιθυμιών και των σκέψεων, ακόμα και κάποιας ορμής, που προκαλούν δυσαρέσκεια στο άτομο. Κατά κύριο λόγο η προβολή αφορά στην απόδοση ιδίων συναισθημάτων, επιθυμιών και ορμών του ατόμου σε ένα άλλο. Συνήθως ο μηχανισμός της προβολής παρουσιάζεται όταν παρατηρείται αδυναμία αναγνώρισης στο συναίσθημα και στα κίνητρα. Στο ίδιο επίπεδο παρατηρείται και ο μηχανισμός της ταύτισης, όπου το άτομο πλέον οικειοποιείται χαρακτηριστικά ενός άλλου ατόμου, καθότι αναγνωρίζει σε εκείνο χαρακτηριστικά που θα ήθελε να έχει.
Από την άλλη έχουμε την ακύρωση, η οποία αναμφίβολα είναι μέρος της καθημερινότητας σε πολύ κόσμο και κατ’ επέκταση αρκετά γνώριμη τεχνική. Ουσιαστικά αφορά την απαξίωση – παραγκώνιση ενός αρνητικού συναισθήματος, συνήθως της ενοχής ή της ντροπής, υιοθετώντας μια συγκεκριμένη συμπεριφορά που υποθετικά λειτουργεί ως αντιστάθμιση στο προαναφερθέν συναίσθημα. Για παράδειγμα είναι συνηθισμένη κατάσταση σε ένα ζευγάρι, όταν ο σύντροφος απιστήσει να προσφέρει λουλούδια στο άλλο πρόσωπο της σχέσης, προσπαθώντας να «εξαλείψει» ό,τι προκάλεσε η πράξη του. Ένας αμυντικός μηχανισμός που φαίνεται ότι συνταιριάζει τρόπον τινά με τους προαναφερθέντες είναι αυτός της σεξουαλικής επένδυσης.
Μέσω του συγκεκριμένου μηχανισμού επί της ουσίας αποδίδεται σεξουαλική – ερωτική απόχρωση σε ορισμένες συνθήκες ή σε κάποια βιώματα, ώστε να αποδομηθούν τα δυσάρεστα συναισθήματα αυτών. Για παράδειγμα, συμβαίνει ένας εργαζόμενος να νιώθει σεξουαλική έλξη προς τον προϊστάμενό του, ενώ μέσα του αισθάνεται μίσος για το συγκεκριμένο άτομο.
Εν συνεχεία πολύ σημαντικός μηχανισμός είναι αυτός της ηθικοποίησης, κατά τον οποίον το άτομο, με στόχο να περιορίσει το άγχος του για μια πράξη και να εξομαλύνει την εκάστοτε στρεσογόνο κατάσταση, ανάγει το γεγονός ή την κατάσταση σε ένα πλαίσιο ηθική ορθότητας, ώστε με τον τρόπον αυτό να δικαιολογηθεί και το περιεχόμενο στην εκάστοτε περίπτωση. Ακόμα, είναι γνωστός και ο μηχανισμός της αντιστροφής, όπου στην περίπτωση που ένα συναίσθημα ή μια παρόρμηση θεωρηθεί αβέβαιη ή επικίνδυνη, κάτι που έχει ανάγκη ένα το άτομο κινητοποιείται και το προσφέρει στον περίγυρό του.
Ένα πολύ συχνό φαινόμενο με βάση τον μηχανισμό της αντιστροφής, είναι η φροντίδα σε κάποια κοινωνική ομάδα. Ένας άνθρωπος που έχει ανάγκη τη φροντίδα, για παράδειγμα, συνηθίζεται να αφιερώνει τον εαυτό του στη φροντίδα των άλλων μέσω επαγγελμάτων που σχετίζονται με τον τομέα της υγείας. Επίσης, ο μηχανισμός άμυνας της εκδραμάτισης είναι εξαιρετικά σημαντικός και μάλιστα εντοπίζεται πολύ συχνά σε νεαρές ηλικίες. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ουσιαστικά το άτομο εκδηλώνει συμπεριφορές που εξυπηρετούν κάποια επιθυμία του ή κάποιο συναίσθημά του, ενώ συνήθως δεν επιτρέπονται. Για παράδειγμα ένας μαθητής αισθάνεται δυσαρέσκεια με την παρουσία του στο σχολείο και απουσιάζει συχνά, ενώ θα μπορούσε να διαχειριστεί εκείνο το κομμάτι συγκεκριμένα που τον ενοχλεί πιο λειτουργικά και αποτελεσματικά.
Επίσης, συμβαίνει να εκδηλώνεται αρκετά συχνά στις μέρες μας η γνωστική απόσπαση, η οποία ως μηχανισμός άμυνας αφορά την ύπαρξη αντίθετων μεγεθών σε ένα άτομο, όπως για παράδειγμα να δηλώνει κάποιος ότι δεν είναι ρατσιστής και την ίδια στιγμή να αστεΐζεται με σχόλια ρατσιστικού περιεχομένου, χωρίς ωστόσο το άτομο να αντιλαμβάνεται το παραπάνω για τον εαυτό του.
Κατακλείοντας δεν πρέπει να λησμονηθεί ο μηχανισμός της μετουσίωσης, ο οποίος είναι αρκετά συνηθισμένος ψυχικός μηχανισμός άμυνας. Ειδικότερα, μέσω του συγκεκριμένου μηχανισμού οι σεξουαλικές παρορμήσεις μεταβάλλονται σε πιο αποδεκτές ενέργειες. Δηλαδή στην περίπτωση ενός ατόμου που υπάρχουν σε αυτό έντονες σεξουαλικές ορμές και δεν θέλει να τις εκδηλώσει – πραγματώσει, τότε το ενδιαφέρον και η ενέργεια αυτών μετατοπίζεται σε άλλες ενασχολήσεις, όπως για παράδειγμα η αυστηρή και συστηματική γυμναστική.
Σε όλες τις παραπάνω βασικές τεχνικές άμυνας το humor (χιούμορ) είναι κάτι που απαντάται συχνά και μέσω αυτού δύσκολες συνθήκες και ανεπιθύμητα συναισθήματα μπορεί να εκτοπίζονται ή να αντιμετωπίζονται προσωρινά. Σε κάθε περίπτωση πάντως το humor είναι ένα βασικό στοιχείο αρκετών μηχανισμών, ενώ δεν αποκλείεται συχνά να συνιστά και ανεξάρτητο μηχανισμό ψυχικής άμυνας. Παρά ταύτα αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι μηχανισμοί άμυνας λειτουργικά είναι περίπλοκοι ίσως, συγχρόνως όμως αποτελούν ένα βασικό κομμάτι των ανθρωπίνων συμπεριφορών και των σχέσεων τους με τους υπόλοιπους ανθρώπους σε καθημερινή βάση.
- Τι είναι η αναβλητικότητα και πως να τη διαχειριστείς; - 29 Αυγούστου 2022
- Η φοβία της δέσμευσης: Βήματα προς την κατανόησή της - 24 Μαΐου 2022
- Πένθος και παιδική ηλικία: Απώλεια και διαχείριση του παιδιού - 8 Δεκεμβρίου 2021
