Από τη στιγμή που ο άνθρωπος έφαγε το περιβόητο μήλο, δεν έμαθε απλώς να ντρέπεται για τη γύμνια του – έμαθε να χωρίζει τον κόσμο. Καλό και Κακό. Άγγελοι και Διάβολοι. Θεοί και Ερινύες. Όλες οι μεγάλες αφηγήσεις της ιστορίας – θρησκευτικές, πολιτικές, φιλοσοφικές – στηρίχθηκαν σε αυτή την απλοϊκή, σχεδόν παιδική διαίρεση. Και σαν παιδιά, ολόκληροι πολιτισμοί την αποδέχτηκαν χωρίς να ρωτήσουν ποιος την επινόησε.
Η διχοτόμηση του κόσμου σε δύο ηθικά στρατόπεδα δεν αποτελεί απλώς μια μεταφυσική σύμβαση· είναι εργαλείο κοινωνικού ελέγχου, μια βαθιά ριζωμένη αφήγηση που διαμορφώνει συνείδηση, ταυτότητα και συμπεριφορά.
Advertisment
Η εφεύρεση του καλού και του κακού
Η έννοια του καλού και του κακού δεν υπάρχει πουθενά στη φύση. Ο λύκος που σκοτώνει το ελάφι δεν είναι κακός· είναι απλώς πεινασμένος. Το δέντρο που ρίχνει τα ξερά του φύλλα δεν είναι άκαρδο· είναι απλώς ζωντανό. Η φύση δεν ηθικολογεί. Παρατηρεί, λειτουργεί, εξελίσσεται.
Η διάκριση ανάμεσα σε καλό και κακό εμφανίζεται όταν ο άνθρωπος παύει να ζει μέσα στον κόσμο και αρχίζει να τον κρίνει από έξω. Η ενοχή γεννιέται όταν η πράξη αποσυνδέεται από την εμπειρία και μετριέται με βάση κανόνες – συνήθως επιβαλλόμενους.
Η κοινωνία ορίζει το καλό ως «αυτό που ωφελεί τη συνοχή της» και το κακό ως «αυτό που απειλεί τη σταθερότητά της». Όμως η ψυχή δεν ενδιαφέρεται για κοινωνική συνοχή· ενδιαφέρεται για αλήθεια. Και η αλήθεια δεν υπακούει σε κανένα ηθικό δόγμα.
Advertisment
Η επιρροή τους – Έλεγχος, καταπίεση ή εξέλιξη;
Η ιδέα του καλού και του κακού, όπως διδάσκεται, είναι ένα ψυχολογικό φίλτρο μέσα από το οποίο ο άνθρωπος μαθαίνει να βλέπει τον εαυτό του. Όμως το φίλτρο αυτό παραμορφώνει.
Η ανάγκη να είναι κανείς «καλός» οδηγεί στη συμμόρφωση, στην υποκρισία, στην καταπίεση του αυθορμητισμού. Από την άλλη, ο φόβος του «κακού» παράγει ενοχή, ντροπή και εσωτερική διάσπαση. Ο άνθρωπος παύει να λειτουργεί ως ενιαία ύπαρξη και αρχίζει να παλεύει με τον εαυτό του – μια αέναη σύγκρουση ανάμεσα σε αυτό που αισθάνεται και σε αυτό που «πρέπει».
Ο καταπιεσμένος θυμός, η απωθημένη επιθυμία, η καταδικασμένη απόλαυση επιστρέφουν μεταμορφωμένα σε ψυχοσωματικά συμπτώματα, σε κρίσεις ταυτότητας, σε επιθετικότητα. Όλα όσα έχουν χαρακτηριστεί ως «κακά», όταν δεν εκφραστούν με επίγνωση, εκδικούνται.
Η σκιά: ο αληθινός πρωταγωνιστής της ιστορίας
Ο Κάρλ Γιουνγκ μίλησε για τη «σκιά» – όλα εκείνα τα στοιχεία της προσωπικότητας που δεν είναι αποδεκτά από την κοινωνική περσόνα και που καταπιέζονται. Όμως ό,τι αρνείται κανείς να δει μέσα του, το προβάλει στον «άλλο», τον ξένο, τον αμαρτωλό, τον αντίπαλο.
Η σκιά δεν εξαφανίζεται με θετική σκέψη ή ηθικά προσχήματα. Μόνο η κατανόηση την ελευθερώνει. Όταν φωτιστεί με επίγνωση, μεταμορφώνεται από απειλή σε δύναμη.
Αυτό που μοιάζει κακό, είναι συχνά το αναγκαίο χάος πριν τη δημιουργία. Η καταστροφή που προηγείται της γέννας. Η αλήθεια που πονά, πριν ελευθερώσει.
Πνευματική παράδοση χωρίς δίπολα
Οι μεγάλοι πνευματικοί δάσκαλοι δεν ήταν ηθικολόγοι. Δεν ενδιαφέρονταν για το καλό και το κακό – ενδιαφέρονταν για το αληθινό και το ψεύτικο.
Ο Ιησούς έκανε συντροφιά με πόρνες και τελώνες. Ο Βούδας εγκατέλειψε οικογένεια και βασίλειο. Ο Λάο Τσε χάθηκε χωρίς εξηγήσεις. Ο Όσσο χλεύασε κάθε ηθική σύμβαση.
Όλοι μιλούν με παραβολές, όχι με διατάγματα. Καλούν σε εσωτερική παρατήρηση, όχι σε συμμόρφωση. Δεν ζητούν καλούς μαθητές· ζητούν ξύπνιες υπάρξεις.
Από-ηθικοποίηση μέσω παιχνιδιού και τέχνης
Υπάρχει ένας τρόπος να ξεπεραστεί το καλό και το κακό χωρίς καμία σοβαρότητα, χωρίς φιλοσοφία, χωρίς τελετές και στωικές φάτσες. Ο τρόπος αυτός είναι το παιχνίδι. Όχι το στρατηγικό, το ανταγωνιστικό, αλλά το παιδικό, το άσκοπο, το δημιουργικό παιχνίδι.
Η τέχνη, το γέλιο, ο χορός, η αταξία, όλοι αυτοί είναι χώροι όπου το δίπολο καλού-κακού δεν έχει καμία εξουσία. Όταν ένας άνθρωπος χορεύει αληθινά, δεν είναι ούτε καλός ούτε κακός. Είναι απλώς παρών.
Το παιχνίδι – η γνήσια έκφραση – είναι η πιο υποτιμημένη πνευματική πράξη. Γιατί δεν επιδιώκει τίποτα. Και επειδή δεν επιδιώκει τίποτα, δεν χρειάζεται να αποδείξει τίποτα. Δεν υπάρχει η καλή ή η κακή ζωγραφιά. Υπάρχει μόνο η στιγμή που κάτι από μέσα ζητά να εκφραστεί.
Καθημερινή αναρχία αντί για πνευματική τελειότητα
Πέρα από τη σιωπή και τον διαλογισμό, υπάρχει και η καθημερινή αναρχία – όχι αυτή που καίει κάδους, αλλά εκείνη που καίει πεποιθήσεις. Όταν κάποιος πει όχι στον ρόλο του, όταν εκφράσει επιθυμία χωρίς ενοχή, όταν σπάσει μια σύμβαση όχι από αντίδραση αλλά από ζωντάνια, τότε διαπράττει το μεγαλύτερο αμάρτημα για την κοινωνία: δεν υπακούει.
Η πιο απλή πνευματική πρακτική είναι να ζει κανείς έτσι ώστε να μη χρειάζεται να εξηγεί συνεχώς τον εαυτό του. Να λέει «όχι» χωρίς ενοχή. Να αλλάζει κατεύθυνση χωρίς εξηγήσεις. Να μην παίζει πια το παιχνίδι του καλού παιδιού.
Κατανόηση δεν σημαίνει εξίσωση και η επίγνωση δεν αθωώνει
Ας ειπωθεί με απόλυτη σαφήνεια: Η απόρριψη της ηθικής διχοτόμησης δεν συνεπάγεται αποδοχή της βίας. Καμία πράξη που προκαλεί σωματικό ή ψυχικό πόνο σε οποιοδήποτε ον δεν μπορεί να δικαιολογηθεί, να ωραιοποιηθεί ή να γίνει αποδεκτή στο όνομα της πνευματικότητας ή της «ανώτερης κατανόησης».
Η θέση πως το καλό και το κακό είναι σχετικές έννοιες δεν εξισώνει τον βιαστή με τον ελεήμονα, τον βίαιο με τον συμπονετικό. Η διαφορά ανάμεσά τους είναι υπαρξιακή. Η πράξη που βλάπτει πηγάζει από βαθιά άγνοια, διαχωρισμό, εσωτερική σύγχυση. Η πράξη που ανακουφίζει πηγάζει από επαφή, κατανόηση και εσωτερική πληρότητα.
Η επίγνωση δεν αθωώνει. Δεν καταργεί τις συνέπειες. Δεν ζητά να γίνει ο κόσμος «ένα». Ζητά να ειπωθεί η αλήθεια, όσο δυσάρεστη κι αν είναι. Και η αλήθεια είναι πως το σκοτάδι, όταν αρνηθεί κανείς να το δει, γεννά καταστροφή.
Αν υπάρχει ένα όριο που δεν πρέπει ποτέ να ξεπεραστεί, είναι το εξής: Η ελευθερία τελειώνει εκεί όπου ξεκινά ο πόνος του άλλου. Αυτό δεν το υπαγορεύει καμία ηθική· το υπαγορεύει η συνείδηση.
Και τότε, γεννιέται μια νέα ηθική – ή μάλλον η απουσία της
Όταν κανείς παύει να ζει με γνώμονα την εξωτερική κρίση, αναδύεται μια νέα μορφή «ηθικής» – όχι στηριγμένη σε εντολές ή φόβο, αλλά σε αυθεντικότητα. Δεν υπάρχει πια ο διαχωρισμός μεταξύ των πράξεων που εγκρίνονται και αυτών που τιμωρούνται· υπάρχει μόνο η πράξη που ευθυγραμμίζεται με το κέντρο της ύπαρξης.
Αυτή η πράξη μπορεί να μοιάζει «καλή» ή «κακή» στα μάτια των άλλων. Μα δεν πειράζει. Δεν ζει πια κανείς για τα μάτια των άλλων. Ο καθρέφτης έχει σπάσει. Κι αυτό είναι η αρχή της πραγματικής ελευθερίας.
Η γνησιότητα δεν χρειάζεται να δικαιωθεί. Η αλήθεια δεν φοβάται την κρίση. Και ολόκληρη η ύπαρξη – με το καλό της, το κακό της, το όμορφο και το άσχημο – δεν ζητά τίποτα άλλο παρά να εκφραστεί.
Έτσι τελειώνει το παραμύθι του καλού και του κακού και ξεκινά η ιστορία του ελεύθερου ανθρώπου.
