Η αναζήτηση της αθανασίας αποτελεί έναν από τους πιο αρχαίους και διαχρονικούς πόθους της ανθρωπότητας. Από τις πρώτες μυθολογικές αφηγήσεις των Σουμερίων και των Αιγυπτίων, μέχρι τις μεγάλες θρησκείες του κόσμου και τις σύγχρονες υποσχέσεις της τεχνολογίας, η ιδέα ότι η ανθρώπινη ύπαρξη μπορεί – ή πρέπει – να ξεπεράσει τον θάνατο είναι πανταχού παρούσα. Ο θάνατος δεν είναι μόνο βιολογικό γεγονός· είναι και φιλοσοφική πρόκληση. Είναι η στιγμή που το άτομο, ως ενσυνείδητη οντότητα, φτάνει στα όρια της εμπειρίας του κόσμου.
Η επιστήμη και ειδικότερα η φυσική, για αιώνες απέφευγε να εμπλακεί άμεσα με τέτοιου είδους ερωτήματα. Το ζήτημα της ψυχής, της μεταθανάτιας ύπαρξης ή της ταυτότητας πέρα από τον εγκέφαλο παρέμενε αντικείμενο θεολογίας, φιλοσοφίας ή μυθολογίας. Ωστόσο, με την έλευση της κβαντικής φυσικής, της πληροφορικής και των θεωριών για τη φύση της συνείδησης, το πεδίο άρχισε να αλλάζει.
Advertisment
Η ερώτηση πλέον δεν είναι απλώς «υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο;», αλλά «τι μπορεί να σημαίνει η έννοια της αθανασίας σε ένα σύμπαν όπου η πληροφορία διατηρείται;». Ή ακόμη πιο τολμηρά: «είναι η αθανασία μια συνέπεια – ή έστω ένα παραπροϊόν – των θεμελιωδών νόμων της φύσης;».
Αυτές οι ιδέες βρίσκονται στο σταυροδρόμι πίστης και επιστήμης· ανάμεσα σε μια βαθιά ανθρώπινη ανάγκη και σε θεωρητικά μοντέλα που μοιάζουν να αμφισβητούν τα όρια του εφικτού. Πώς όμως η φυσική και ειδικότερα η κβαντική θεώρηση, αγγίζει έννοιες όπως η ταυτότητα, η μνήμη, η συνέχεια και τελικά η δυνατότητα να υπάρχουμε και «μετά»;
Η κβαντική πληροφορία: Το «αποτύπωμα» της ύπαρξης
Η κβαντική φυσική και ειδικότερα η θεωρία της πληροφορίας, υποστηρίζει ότι η πληροφορία δεν μπορεί να καταστραφεί – ούτε καν μέσα σε μια μαύρη τρύπα. Αυτό σημαίνει ότι η πληροφορία που περιγράφει την κατάσταση ενός σωματιδίου – δηλαδή πού είναι, πώς κινείται, ποια είναι τα κβαντικά του χαρακτηριστικά – δεν εξαφανίζεται. Μπορεί να αλλάξει μορφή, να «διαχυθεί» στο περιβάλλον, αλλά δεν χάνεται.
Advertisment
Αν το ανθρώπινο σώμα και ο εγκέφαλος είναι, σε τελική ανάλυση, πολύπλοκες δομές πληροφορίας, τότε τι σημαίνει αυτό για τη «συνείδηση»; Υπάρχει κάποια συνέχεια της ταυτότητάς μας πέρα από το βιολογικό θάνατο, όχι ως ψυχή αλλά ως κβαντική πληροφορία; Ορισμένοι θεωρητικοί, όπως ο Seth Lloyd, έχουν προτείνει ότι το σύμπαν λειτουργεί σαν ένας τεράστιος κβαντικός υπολογιστής. Επομένως, κάθε κατάσταση, κάθε εμπειρία, αποθηκεύεται κάπου στον κώδικα αυτού του σύμπαντος. Είναι αυτό ένα είδος «μνήμης του σύμπαντος» που υπονοεί μια μορφή μεταθανάτιας συνέχειας;
Η θεωρία των πολλών κόσμων: Πολλαπλά «εγώ», πολλαπλοί θάνατοι;
Η Θεωρία των Πολλών Κόσμων (Many Worlds Interpretation) της κβαντικής φυσικής, όπως προτάθηκε από τον Hugh Everett, υποστηρίζει πως κάθε φορά που λαμβάνει χώρα μια κβαντική απόφαση, το σύμπαν διακλαδίζεται σε διαφορετικές εκδοχές, καθεμία από τις οποίες υλοποιεί ένα διαφορετικό ενδεχόμενο αποτέλεσμα.
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, ο θάνατος δεν είναι απόλυτος. Υπάρχουν – θεωρητικά – σύμπαντα στα οποία η συνείδησή μας συνεχίζει να υπάρχει, διότι απλώς ακολούθησε διαφορετική «πορεία». Αυτό οδήγησε κάποιους φυσικούς, όπως ο Max Tegmark, να προτείνουν το παράδοξο της «υποκειμενικής αθανασίας» (quantum immortality): για το ίδιο το υποκείμενο, η εμπειρία του θανάτου δεν συμβαίνει ποτέ. Σε κάθε πιθανή εκδοχή, το υποκείμενο συνεχίζει να επιβιώνει – σε κάποιο παράλληλο σύμπαν.
Η υπόθεση αυτή έχει εγείρει πλήθος συζητήσεων, καθώς παραβλέπει την εμπειρική αδυναμία παρατήρησης αυτών των υπολοίπων συμπάντων. Είναι περισσότερο ένα φιλοσοφικό εργαλείο παρά μια δοκιμασμένη φυσική θεωρία, αλλά θέτει σημαντικά ερωτήματα για το τι θεωρούμε «τελικό» στη ζωή και στο θάνατο.
Επιστήμη και πίστη: Ανταγωνισμός ή ερμηνευτικό συμπλήρωμα;
Εδώ, το σταυροδρόμι είναι αναπόφευκτο. Η πίστη σε μια μεταθανάτια ζωή στηρίζεται στην έννοια της ψυχής, η οποία επιβιώνει ανεξάρτητα από φυσικούς νόμους. Η φυσική από την άλλη, εργάζεται με παρατηρήσιμα, μετρήσιμα δεδομένα και επαληθεύσιμες θεωρίες.
Όμως, η σύγχρονη φυσική μάς οδηγεί σε ερωτήματα που μοιάζουν σχεδόν «μεταφυσικά»: Τι είναι η συνείδηση; Πού τελειώνει το άτομο; Υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα ή μονάχα παρατηρησιακά συνεπαγόμενη; Το να αναζητά κανείς στον κόσμο της φυσικής τη βάση για την πίστη του δεν είναι επιστημονικά ορθό, αλλά μπορεί να είναι φιλοσοφικά γόνιμο.
Ίσως η φυσική να μη μας δώσει ποτέ μια σαφή απάντηση για την αθανασία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι την απορρίπτει. Όπως έγραψε ο Carl Sagan: «Η επιστήμη δεν είναι μόνο συμβατή με την πνευματικότητα, είναι μια βαθιά πηγή της».
Τεχνολογία και ψηφιακή αθανασία: Η νέα υπόσχεση
Από τις εικασίες του Ray Kurzweil περί “upload” της συνείδησης σε υπολογιστικά νέφη, μέχρι τα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης που αναλύουν την προσωπικότητα για να τη διατηρήσουν ψηφιακά, η τεχνολογία διεκδικεί πλέον τη δική της θέση στην αναζήτηση της αθανασίας.
Αν η ταυτότητά μας είναι πληροφορία, μπορούμε να την αποθηκεύσουμε; Να τη μεταφέρουμε; Να τη «ζωντανέψουμε» σε νέα υποστρώματα; Εδώ όμως εγείρεται ένα άλλο ερώτημα: Είναι η αναπαράσταση της προσωπικότητας ισοδύναμη με την επιβίωσή της; Ή πρόκειται για έναν εντυπωσιακό καθρέφτη χωρίς «συνείδηση» πίσω του;
Εταιρείες όπως η OpenAI, η Replika ή η Eternime έχουν ήδη θέσει τα θεμέλια για «ψηφιακά είδωλα», προσομοιώσεις ατόμων που συνομιλούν και ενεργούν όπως τα πρωτότυπα. Αυτό ενισχύει την ψευδαίσθηση της επιβίωσης. Όμως η διατήρηση των εξωτερικών χαρακτηριστικών μιας προσωπικότητας δεν συνεπάγεται τη διατήρηση του εσωτερικού υποκειμενικού βιώματος.
Το μέλλον της αθανασίας παραμένει αβέβαιο – αλλά και συναρπαστικό
Η φυσική δεν έχει αποδείξει την ύπαρξη της ψυχής, ούτε μπορεί να υποστηρίξει την παραδοσιακή έννοια της μεταθανάτιας ζωής. Δεν είναι εργαλείο πίστης ούτε αποκαλυπτικό μέσο ελπίδας· είναι μέθοδος κατανόησης του κόσμου μέσω παρατήρησης, πειραματισμού και θεωρητικής ερμηνείας. Κι όμως, όσο προχωρούν τα σύνορα της γνώσης, τόσο περισσότερο διαφαίνεται ότι τα όρια ανάμεσα στο επιστημονικά προσδιορίσιμο και το υπαρξιακό ερώτημα αρχίζουν να θολώνουν.
Η έννοια της κβαντικής πληροφορίας, η πιθανότητα ύπαρξης πολλών κόσμων, και η τεχνολογική ικανότητα να διατηρούμε ψηφιακά αντίγραφα εαυτών, δεν απαντούν ευθέως στο ερώτημα της αθανασίας αλλά το μετατοπίζουν. Ίσως η αθανασία δεν πρέπει πλέον να ορίζεται ως διαιώνιση της ψυχής με θρησκευτικούς όρους, αλλά ως διατήρηση ταυτοτικών στοιχείων μέσα από κβαντικά ή πληροφοριακά αποτυπώματα.
Αυτός ο νέος ορισμός δεν είναι απόλυτος ούτε καθολικά αποδεκτός. Είναι όμως ενδεικτικός ενός πολιτισμού που επιδιώκει να απαντήσει με επιστήμη εκεί όπου άλλοτε απαντούσε με πίστη. Και σε αυτό δεν υπάρχει μόνο έπαρση· υπάρχει και ειλικρινής αναζήτηση. Η αθανασία – υπό οποιαδήποτε μορφή – παραμένει ερωτηματικό. Κι ίσως το πιο σημαντικό δεν είναι αν θα υπάρξει ποτέ μια απόλυτη απάντηση, αλλά αν μπορούμε να διατηρήσουμε την ερώτηση ζωντανή, δημιουργική και ουσιαστική.
Σε αυτό το σταυροδρόμι πίστης και φυσικής, η πρόοδος δεν μετριέται μόνο με μονάδες πληροφορίας ή ενεργειακά πεδία, αλλά και με το βάθος της κατανόησης του τι σημαίνει να είμαστε άνθρωποι.
«Η αίσθηση του εαυτού μας ως περιορισμένης οντότητας είναι ψευδαίσθηση. Στο τέλος, επιστρέφουμε στο όλον από το οποίο δεν είχαμε ποτέ αποκοπεί.» – Alan Watts
Πηγές
- Bekenstein, J. D. (2003). Information in the Holographic Universe. Scientific American.
- Hawking, S. (2005). Information Loss in Black Holes. Physical Review D.
- Tegmark, M. (2007). The Multiverse Hierarchy. Scientific American.
- Deutsch, D. (1997). The Fabric of Reality. Penguin.
- Penrose, R. (1994). Shadows of the Mind. Oxford University Press.
- Kurzweil, R. (2005). The Singularity Is Near. Viking.
- Carroll, S. (2010). From Eternity to Here: The Quest for the Ultimate Theory of Time. Dutton.
- Hameroff, S., & Penrose, R. (2014). Consciousness in the universe: A review of the ‘Orch OR’ theory. Physics of Life Reviews.
