Τρομοκρατούμαστε μπροστά στο ενδεχόμενο να απολυθούμε, μας προκαλεί ανησυχία η περικοπή του μισθού μας, και το αβέβαιο μέλλον συνοδεύεται από διάχυτο φόβο. Η κοινωνία μάς μπολιάζει καθημερινά με… ενέσεις φοβίας και εμείς δεν ξέρουμε πώς να αντιδράσουμε. Ξεκινάμε τη ζωή μας έχοντας την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να ελέγξουμε τα πάντα και πως τίποτα δεν μπορεί να μας ξαφνιάσει. Και ξαφνικά όλα αλλάζουν. Ανησυχούμε μήπως πάθουμε Αλτσχάιμερ επειδή ξεχνάμε συνεχώς τα κλειδιά μας, παθαίνουμε πανικό κάθε φορά που το παιδί μας φεύγει για το σχολείο, τρομοκρατούμαστε μπροστά στο θάνατο. Ο φόβος είναι έμφυτος σε όλα τα ζωντανά όντα.
Στον άνθρωπο, όμως, το ένστικτο του φόβου εμπλουτίζεται με τη σκέψη, μεγεθύνεται με τη φαντασία και συχνά γίνεται ένα συναίσθημα τεραστίων διαστάσεων, που μας καταδιώκει. Δεν υπάρχει άλλο ον στον πλανήτη που να φοβάται τόσο πολύ για τόσα πράγματα όσο ο άνθρωπος. Αυτό το επιβεβαιώνει άλλωστε και η πληθώρα προλήψεων και δεισιδαιμονιών του. Πότε πρόκειται, όμως, για ένα φυσιολογικό συναίσθημα και πότε αγγίζει την παθολογία; Πού βρίσκονται τα όρια μεταξύ φόβου και φοβίας και πώς μπορούμε να κάνουμε το δυσάρεστο αυτό συναίσθημα σύμμαχό μας;
Advertisment
Από το φόβο στη φοβία
Ο φόβος, όπως και το άγχος -συχνά αυτά τα δύο ταυτίζονται-, είναι ένα συναίσθημα εξαιρετικά δυσάρεστο, που προκαλεί δυσφορία σε όποιον έχει την ατυχία να βρεθεί μπροστά του, δηλαδή -αργά ή γρήγορα- σε όλους μας, αφού υπάρχει στα γονίδιά μας. Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή: Πρόκειται για μια φυσιολογική και μάλιστα σωτήρια αντίδραση του οργανισμού, προκειμένου να αντιμετωπίσει έναν κίνδυνο. Το σώμα μας είναι προγραμματισμένο να αντιδρά ενστικτωδώς μπροστά στην απειλή, προκειμένου να επιβιώσει.
Εκείνη τη στιγμή μπαίνει σε λειτουργία ένας πολύπλοκος μηχανισμός μέσω του κεντρικού νευρικού και του ενδοκρινικού συστήματος, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι χτύποι της καρδιάς, να αιματώνεται περισσότερο ο εγκέφαλος, να επιταχύνεται η αναπνοή, να διαστέλλονται οι κόρες των ματιών, να «δένεται κόμπος» το στομάχι και να αυξάνεται η εφίδρωση. Όλη αυτή η… αναστάτωση του οργανισμού αυξάνει την επαγρύπνηση και μας προφυλάσσει από τον πιθανό κίνδυνο.
Τι συμβαίνει, όμως, με τη φοβία;
Όταν ένας φόβος είναι υπερβολικός και παράλογος και διαρκεί στο χρόνο (εξακολουθεί να υπάρχει ακόμα κι όταν δεν υπάρχει το ερέθισμα-κίνδυνος), τότε μιλάμε για φοβία, η οποία αναγκάζει το άτομο είτε να αποφύγει συγκεκριμένες καταστάσεις είτε να βιώνει εξαιρετικά έντονο άγχος κάθε φορά που βρίσκεται αντιμέτωπο με αυτές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να επηρεάζεται η καθημερινότητά του και η ζωή του να γίνεται δυσλειτουργική.
Advertisment
Συνήθως το άτομο έχει συναίσθηση ότι αυτό που νιώθει είναι υπερβολικό και παράλογο, αλλά δεν μπορεί να το αντιμετωπίσει και με τον τρόπο που συμπεριφέρεται απέναντι σε αυτή τη φοβία (π.χ. αποφεύγοντάς την) διαιωνίζει το πρόβλημα. «Έχω περάσει ορισμένες εξαιρετικά άσχημες στιγμές στη ζωή μου, μερικές από τις οποίες συνέβησαν πραγματικά», είχε πει ο αμερικανός συγγραφέας Μαρκ Τουέιν, περιγράφοντας με μία φράση το παράλογο στοιχείο της φοβίας.
Λογικό ή παράλογο;
«Φοβάμαι μη χάσω τη δουλειά μου», λέει η Καίτη και συμπληρώνει: «Και το θεωρώ απολύτως λογικό. Αφού απολύονται συνάδελφοι, θα μπορούσε να συμβεί και σε μένα. Αν πράγματι γινόταν κάτι τέτοιο, ο φόβος μου για οικονομικές υποχρεώσεις που “τρέχουν” θα έβγαινε αληθινός». Όντως, ο φόβος της Καίτης βασίζεται σε μια ρεαλιστική βάση και ως πρωταρχικό συναίσθημα μας κινητοποιεί, όπως είπαμε, απέναντι στον κίνδυνο. Ο οργανισμός, δηλαδή, αντιδρά απέναντι στο ενδεχόμενο απόλυσης με τον ίδιο τρόπο που θα αντιδρούσε και αν απειλούνταν από ένα δηλητηριώδες φίδι! Θα προσπαθούσε… να σωθεί.
Επιστρέφοντας, λοιπόν, στην περίπτωση της Καίτης, η ίδια θα μπορούσε να έχει τις εξής αντιδράσεις: Να προσπαθήσει να γίνει καλύτερη στη δουλειά της, άρα και απαραίτητη, ή να ψάξει μια καλύτερη θέση. Αν, όμως, ένιωθε τέτοιον πανικό, που μπλόκαρε και δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει ή που ταυτόχρονα, λόγω αυτού του φόβου, παρουσίαζε και άλλες διαταραχές (π.χ. στον ύπνο ή στη διάθεση), τότε θα μιλούσαμε για μια αγχώδη κατάσταση που θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί.
Παραλογισμός σε λογική βάση
Οι φοβίες είναι ύπουλες, γιατί στηρίζονται σε απολύτως λογικούς ισχυρισμούς. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, κάποιον που φοβάται το αεροπλάνο. Από τη μια πλευρά, ο φόβος του είναι φυσιολογικός, αφού πρόκειται για ένα μέσο που μπορεί να έχει μια επικινδυνότητα. Από την άλλη, όμως, γνωρίζοντας ότι είναι ένα πολύ χρήσιμο μέσο για να ταξιδεύει κανείς σε μακρινούς προορισμούς ή έχοντας κατά νου τους νόμους των πιθανοτήτων, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το αεροπλάνο είναι ασφαλές και χρήσιμο. Ένας μέτριος φόβος, δηλαδή, είναι φυσιολογικός, γίνεται όμως αδικαιολόγητος όταν το άτομο που πρέπει να ταξιδέψει στο εξωτερικό δεν το κάνει ή εμπλέκεται σε ένα πολύ χρονοβόρο και κουραστικό ταξίδι με άλλο μέσο, προκειμένου να μην αντιμετωπίσει το αντικείμενο του… φόβου του.
Zoom στις φοβίες
Οι φοβίες συγκαταλέγονται στις αγχώδεις διαταραχές, εμφανίζονται συνήθως σε περιόδους έντονου άγχους και χωρίζονται από τους ειδικούς σε τρεις κατηγορίες:
Αγοραφοβία
Το άτομο νιώθει φόβο όταν βρίσκεται σε μέρη από όπου δεν μπορεί να φύγει εύκολα ή εμπλέκεται σε καταστάσεις στις οποίες δυσκολεύεται να βρει βοήθεια. Έτσι, λόγω του εξαιρετικά έντονου άγχους που βιώνει, αποφεύγει να βρεθεί σε τέτοιου είδους συνθήκες, όπως σε πολυσύχναστους εμπορικούς δρόμους, σε πολυκαταστήματα, στο σινεμά ή στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Η αγοραφοβία συνοδεύεται συχνά από κρίση πανικού (επεισόδιο πολύ έντονου άγχους).
Μαρτυρία: Η Μ., 22 ετών, περιγράφει τη δική της εμπειρία όταν επιχείρησε να μπει σε ένα εμπορικό κέντρο: «Η καρδιά μου χτυπούσε δυνατά, οι παλάμες μου ίδρωναν και νόμιζα ότι δεν μπορούσα να αναπνεύσω. Ο κόσμος γύρω μου με έπνιγε. Ήθελα να τρέξω μακριά, αλλά δεν ήξερα πώς. Ένιωθα ότι θα πεθάνω».
Zoom: Πρόκειται για την πιο συνηθισμένη φοβία, η οποία αφορά κατά βάση γυναίκες. Μπορεί να εμφανιστεί ξαφνικά ή να εγκατασταθεί σταδιακά, ενώ η κορύφωσή της παρουσιάζεται συνήθως στην αρχή της ενήλικης ζωής. Πρόκειται για «ύπουλη» διαταραχή, αφού μπορεί να ατονήσει για ένα διάστημα και να κάνει την εμφάνισή της μετά από καιρό. Για να μιλάμε για αγοραφοβία, πρέπει να υπάρχουν περισσότερα από ένα επεισόδια.
Κοινωνική φοβία
Κατάσταση κατά την οποία ένας άνθρωπος φοβάται να εμπλακεί σε κοινωνικές περιστάσεις, σε συνθήκες δηλαδή που χρειάζεται να κάνει μια -απλή συνήθως- δραστηριότητα μπροστά σε άλλους, όπως το να φάει, να μιλήσει με κάποιον σε μια κοινωνική συναναστροφή ή να δώσει συνέντευξη για δουλειά. Αγχώνεται ότι θα κάνει κάποιο λάθος και οι υπόλοιποι θα τον επικρίνουν, πως θα αισθανθεί αμηχανία, θα γίνει ρεζίλι. Ορισμένοι άνθρωποι με κοινωνική φοβία αδυνατούν ακόμα και να πάνε στη δουλειά τους ή να έχουν κοινωνικές επαφές.
Μαρτυρία: Η Σ., 35 ετών, είχε βιώσει μια παρόμοια κατάσταση: «Πάντα ήμουν ντροπαλή και δυσκολευόμουν στις συναναστροφές μου. Έτρεμα στην ιδέα ότι θα βρεθώ στο επίκεντρο της προσοχής, γι’ αυτό και απέφευγα όσο μπορούσα τις εξόδους. Ένα “ατύχημα” σε ένα πάρτι -έριξα το ποτό πάνω στο φόρεμά μου- με “καθήλωσε” για περίπου ένα μήνα στο σπίτι. Ευτυχώς, με τη βοήθεια ειδικού, συνειδητοποίησα το πρόβλημά μου και άρχισα να το αντιμετωπίζω».
Zoom: Τη διαταραχή αυτή τη βλέπουμε συχνά στην παιδική ηλικία, ενώ μπορεί να μετεξελιχθεί κατά την ενήλικη ζωή. Αρκετά παιδιά φοβούνται τις συναναστροφές με συμμαθητές τους, αγχώνονται όταν έρχονται επισκέπτες στο σπίτι ή στην περίπτωση που χρειαστεί να σηκώσουν το τηλέφωνο.
Ειδικές φοβίες
Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται έντονοι και παράλογοι φόβοι για ένα συγκεκριμένο ερέθισμα ή μια περίσταση, οι οποίοι διαρκούν στο χρόνο. Μερικές ειδικές φοβίες είναι οι φοβίες για:
-Τα κλειστά μέρη (κλειστοφοβία), π.χ. το ασανσέρ, το αεροπλάνο, το θέατρο, το τούνελ.
-Τα ζώα, π.χ. τις αράχνες, τα περιστέρια, τα σκυλιά.
-Το αίμα και τις ενέσεις.
-Το ύψος (υψοφοβία).
-Το θάνατο.
Μαρτυρία: Ο Δ., 47 ετών, φοβόταν για πολλά χρόνια τα αεροπλάνα: «Οι πτήσεις μου προκαλούσαν πάντα αφόρητο άγχος. Το προηγούμενο βράδυ πριν από κάθε ταξίδι δεν έκλεινα μάτι, ενώ όσο βρισκόμουν μέσα στο αεροπλάνο -κυρίως κατά την απογείωση και όταν υπήρχαν αναταράξεις- με έπιανε πανικός. Όσα χρόνια σπούδαζε η κόρη μου στην Αγγλία, δεν πήγα ούτε μία φορά να τη δω, επικαλούμενος διάφορες δικαιολογίες. Σήμερα, αν και συνεχίζω να νιώθω άβολα με την ιδέα της πτήσης, έχω μάθει πλέον να ελέγχω το φόβο μου».
Zoom: Τέτοιους είδους φοβίες εμφανίζονται σε οποιαδήποτε ηλικία και συνήθως, αν δεν αντιμετωπιστούν, διαρκούν εφ’ όρου ζωής.
Γιατί φοβάμαι;
Οι αιτίες που κρύβονται πίσω από τις φοβίες είναι πολλές. Αρκετές είναι οι επιστημονικές μελέτες που τονίζουν τη σημασία της κληρονομικότητας. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι είναι βιολογικά «προγραμματισμένοι» να φοβούνται π.χ. επικίνδυνα ζώα, όπως τα δηλητηριώδη ερπετά, ή καταστάσεις που θα μπορούσαν να είναι επικίνδυνες, όπως το σκοτάδι, ώστε να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Σύμφωνα με αυτή τη λογική, άνθρωποι με οικογενειακό ιστορικό αγχωδών διαταραχών (π.χ. φοβίες) έχουν αυξημένες πιθανότητες να παρουσιάσουν και οι ίδιοι ανάλογα προβλήματα.
Αρκετοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι οι φοβίες είναι αποτέλεσμα μάθησης. Το άτομο, δηλαδή, μπορεί να «μάθει» να φοβάται, επειδή ήρθε αντιμέτωπο με ένα ερέθισμα το οποίο έχει συνδέσει με αρνητικά συναισθήματα από δικό του βίωμα («Με δάγκωσε σκύλος») ή από εμπειρία κάποιου τρίτου («Τον παππού μου τον δάγκωσε σκύλος»). Βέβαια, ουσιαστικό ρόλο παίζει και η προσωπικότητα του καθενός, το πώς ερμηνεύει, δηλαδή, τον κόσμο και τις καταστάσεις. Δύο άνθρωποι που εκτίθενται στο ίδιο ερέθισμα, μπορεί να αντιδράσουν διαφορετικά και η αντίδραση αυτή είναι που καθορίζει τελικά κατά πόσο θα έχει κανείς φυσιολογική ζωή και ψυχική λειτουργία.
Αντιμετωπίστε τις φοβίες
Το ζήτημα είναι να συνειδητοποιήσει το ίδιο το άτομο ότι αν και ο φόβος του ήταν φυσιολογικός, έγινε τόσο έντονος και υπερβολικός που καταντά πλέον δυσλειτουργικός για την καθημερινότητά του. Μόλις το παραδεχτεί, είναι σε θέση να ζητήσει βοήθεια από έναν ειδικό. Συνήθως, οι φοβίες ελέγχονται και τα άτομα δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα στην καθημερινότητά τους.
Πλέον κατάλληλη για την αντιμετώπιση της φοβίας θεωρείται η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία. Πρόκειται για βραχεία θεραπεία (διαρκεί γύρω στους 6 μήνες), η οποία επικεντρώνεται στο παρόν πρόβλημα του ατόμου και πραγματοποιείται από εξειδικευμένο ψυχολόγο. Αφού δημιουργηθεί η κατάλληλη σχέση συνεργασίας μεταξύ θεραπευτή και θεραπευομένου (αφού αναπτυχθεί, δηλαδή, μεταξύ τους εμπιστοσύνη και αμοιβαίος σεβασμός), ο θεραπευόμενος καλείται να παρατηρήσει τον εαυτό του την ώρα που φοβάται: Τι είναι αυτό που φοβάται, πώς νιώθει, τι συμβαίνει στο σώμα του, πώς συμπεριφέρεται, τι αποφεύγει; Το άτομο, δηλαδή, παρατηρεί τον εαυτό του σε διαφορετικά επίπεδα, τα οποία οι ειδικοί ονομάζουν τα «4 Σ»: Σκέψη, Συναίσθημα, Σώμα, Συμπεριφορά. Στη συνέχεια, συζητά τις σκέψεις του, μαθαίνει τεχνικές χαλάρωσης και τελικά φτάνει στο σημείο να εκτεθεί στο φόβο του και εκτός συνεδρίας.
Η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία είναι, επίσης, χρήσιμη. Η βασική της διαφορά με τη γνωσιακή συμπεριφορική είναι ότι πρόκειται για μια πολύ πιο μακροπρόθεσμη θεραπεία, η οποία δεν επικεντρώνεται μόνο στη φοβία, αλλά προσπαθεί μέσα από μια αναλυτική προσέγγιση να αντιμετωπίσει μεταξύ άλλων και τη συγκεκριμένη φοβία.
Φαρμακευτική αγωγή (ηρεμιστικά, αγχολυτικά ή αντικαταθλιπτικά) δίνεται από ψυχίατρο μόνο σε περιπτώσεις που η φοβία συνοδεύεται από κρίσεις πανικού ή που τα συμπτώματα καθιστούν την καθημερινότητα ιδιαίτερα δύσκολη (π.χ. μια αγοραφοβία που καθηλώνει το άτομο στο σπίτι του). Η λήψη φαρμάκων γίνεται για μικρό χρονικό διάστημα και συνήθως συνοδεύεται με μία από τις παραπάνω θεραπείες.
Do it yourself
Μια παγιωμένη φοβική κατάσταση αντιμετωπίζεται με τη βοήθεια ειδικού. Όταν, όμως, η φοβία δεν έχει προλάβει να εξελιχθεί και δεν επηρεάζει την καθημερινότητα του ατόμου, τότε υπάρχουν αρκετοί απλοί τρόποι να ανακόψουμε την πορεία της.
Ανάλυσέ το
Στρέψτε το βλέμμα στον εαυτό σας. Παρατηρήστε τι είναι αυτό που σας συμβαίνει, τι φοβάστε, τι νιώθετε, πώς επιδρούν οι φοβικές σκέψεις στο σώμα και τη συμπεριφορά σας. Το ζήτημα είναι να καταλάβετε ότι δεν έχει νόημα να αποφεύγετε μια κατάσταση, γιατί τελικά δεν είναι τόσο πιθανό να σας συμβεί κάτι κακό. Προσπαθήστε να συνειδητοποιήσετε ότι δεν είναι βάσιμος ο φόβος σας μέσα από λογικά επιχειρήματα, αποδείξεις, πιθανότητες κλπ.
Απόλυτη χαλάρωση
Οι τεχνικές χαλάρωσης θα σας βοηθήσουν να μάθετε να αντιμετωπίζετε τα συμπτώματα του φόβου. Καθίστε αναπαυτικά, κλείστε τα μάτια και πάρτε μερικές ανάσες. Ξεκινήστε χαλαρώνοντας τους μυς των ποδιών. Μετρήστε μέχρι το δέκα και απολαύστε την αίσθηση απαλλαγής από την ένταση. Κάντε το ίδιο χαλαρώνοντας τους μηρούς, τους κοιλιακούς, το στέρνο, τους ώμους, το πρόσωπο.
Σωστή αναπνοή
Εισπνεύστε από τη μύτη και εκπνεύστε από το στόμα, προσέχοντας η εισπνοή να γίνεται εξίσου σε κοιλιά και θώρακα, αλλά να πιάνει και την περιοχή των πλευρών. Για να μάθετε να αναπνέετε διαφραγματικά, ξαπλώστε ανάσκελα στο κρεβάτι ή στο πάτωμα με τα γόνατα λυγισμένα και τα πέλματα να ακουμπούν σταθερά στο στρώμα ή στο δάπεδο αντίστοιχα, τοποθετώντας ένα ελαφρύ βιβλίο στο στομάχι σας. Εισπνεύστε βαθιά, «ανεβάζοντας» το βιβλίο προς τα πάνω, φουσκώνοντας ουσιαστικά την κοιλιά σας. Στη συνέχεια, εκπνεύστε ήρεμα, «κατεβάζοντας» το βιβλίο, ρουφώντας δηλαδή το στομάχι σας. Σύντομα θα είστε σε θέση να αναπνέετε διαφραγματικά, νιώθοντας καλύτερα τη στιγμή που έρχεστε αντιμέτωποι με το φόβο σας.
Imagine
Πριν αντιμετωπίσετε το φόβο σας, προετοιμαστείτε: Αν νιώθετε άβολα π.χ. στα πολυκαταστήματα, την επόμενη φορά που θα πάτε σημειώστε όσα φοβάστε ότι μπορεί να σας συμβούν εκεί και προσπαθήστε να αμφισβητήσετε τις σκέψεις αυτές. Η τεχνική της «νοερής εικονοπλασίας» είναι επίσης βοηθητική: Φανταστείτε τον εαυτό σας χαλαρό σε ένα ευχάριστο μέρος, για να δημιουργήσετε χαρούμενες σκέψεις.
Χωρίς βοήθειες
Ορισμένα πράγματα ή συνήθειες μπορεί να σας βοηθούν να νιώθετε πιο άνετα όταν βρίσκεστε αντιμέτωποι με το φόβο σας, όπως π.χ. το να πάρετε μαζί σας ένα φίλο σε μέρη που σας προκαλούν φόβο. Στην πραγματικότητα, όμως, το μόνο που πετυχαίνετε είναι να διαιωνίζετε την κατάσταση.
Τα συμπτώματα που θα σας κινητοποιήσουν
Πώς θα καταλάβω ότι έχω όντως μια φοβία; Ποια είναι τα συμπτώματα;
-Επίμονος, υπερβολικός ή παράλογος φόβος.
-Το άτομο παραδέχεται ότι ο φόβος του είναι υπερβολικός, αλλά δεν μπορεί να τον αντιμετωπίσει.
-Το άτομο αποφεύγει με κάθε τρόπο το αντικείμενο της φοβίας του, φανερά («Δεν θέλω να μπω στο αεροπλάνο») ή κρυφά («Προτιμώ να πάω στο θέατρο μαζί με κάποιον, να κάθομαι στην εξωτερική θέση κλπ.»).
-Η έκθεση του ατόμου στο ερέθισμα που προκαλεί φόβο μπορεί να πυροδοτήσει μια κρίση πανικού.
-Η διάρκεια των συμπτωμάτων στα παιδιά και στους εφήβους αγγίζει τους 6 μήνες.
Φοβίες της μόδας
«Δεν μπορώ να πάω πουθενά χωρίς το κινητό μου», «Δεν το απενεργοποιώ ποτέ, γιατί παθαίνω πανικό στη σκέψη ότι δεν μπορώ να επικοινωνήσω με τους δικούς μου ανθρώπους». Αυτές είναι μερικές σκέψεις όσων πάσχουν από φοβία… έλλειψης κινητού τηλεφώνου, που τελευταία φαίνεται να παίρνει διαστάσεις μάστιγας.
Ανάλογης έντασης ήταν και τα φαινόμενα όσων διακατέχονταν από αισθήματα υπερβολικού φόβου λόγω της νέας γρίπης. Ορισμένοι δεν μπορούσαν ούτε να βγουν από το σπίτι τους εξαιτίας της αδυναμίας τους να διαχειριστούν τα δυσάρεστα συναισθήματα που τους προκαλούσε η κατάσταση. Τέτοιου είδους φοβίες, οι οποίες δημιουργούνται συνεχώς, αν και δεν εντάσσονται -τουλάχιστον ακόμα- σε κάποιο διαγνωστικό εγχειρίδιο, μπορούν να αντιμετωπιστούν από τους ειδικούς.
