Ο Ελβετός ψυχίατρος Carl Jung είχε μιλήσει για τη σκιά (the shadow), την άγνωστη «σκοτεινή πλευρά» της προσωπικότητάς μας – σκοτεινή επειδή τείνει να συνίσταται κυρίως από πρωτόγονα, αρνητικά, κοινωνικά ή θρησκευτικά απωθημένα ανθρώπινα συναισθήματα και παρορμήσεις όπως σεξουαλικό πόθο, συγκρούσεις ενορμήσεων, εγωισμό, αλαζονεία, φθόνο και θυμό ή οργή. Αλλά και για έναν ακόμη λόγο: επειδή το συνειδητό δεν έχει καμία ιδέα γι’ αυτή.
Όσο καταδικάζουμε τη σκιά ως κακή, κατώτερη ή απαράδεκτη, της αρνούμαστε να γίνει μέρος του εαυτού μας. Η σκιά είναι το αντίθετο αυτού που ο Jung ονόμαζε περσόνα ή συνειδητό μέρος του εγώ. Σύμφωνα με την Γιουγκιανή αναλύτρια Aniela Jaffe, η σκιά είναι το «άθροισμα όλων των προσωπικών στοιχείων, αλλά και εκείνων του συλλογικού ψυχισμού, που λόγω της ασυμβατότητάς τους με την επιλεγμένη συνειδητή στάση, δεν γίνονται αποδεκτά στη ζωή».
Advertisment
Πράγματι, ο Jung διαφοροποίησε ανάμεσα στην προσωπική σκιά και στην αρχετυπική σκιά, η οποία αποτελεί το διαπροσωπικό ριζικό κακό (που συμβολίζεται στους μύθους, στη θρησκεία και στις ιστορίες από τον διάβολο και τους δαίμονες) και το συλλογικό κακό, που αποτέλεσε πρότυπο για τους Ναζί και τη φρίκη που προκάλεσαν.
Για τον Jung, η θεωρία της «σκιάς» ήταν μια μεταφορά για να αποκαλύψει τον σημαντικό ρόλο που παίζει το ασυνείδητο τόσο στην ψυχοπαθολογία όσο και στο πρακτικό πρόβλημα του «κακού» στον κόσμο. Αναπτύσσοντας την παράδοξη έννοια της σκιάς, ο Jung προσπάθησε να παρέχει μια πιο διαφοροποιημένη, πιο περιγραφική εκδοχή του ασυνείδητου και του id από τον Freud. Η σκιά αποτελούσε ποιητικό δηλαδή όρο για την περιγραφή του συνόλου του ασυνείδητου.
Ο γνωστότερος μηχανισμός άμυνας του Freud, η προβολή, αποτελεί το κυριότερο εργαλείο που χρησιμοποιούμε οι άνθρωποι για να αρνηθούμε τη σκιά μας, ρίχνοντάς τη ασυνείδητα πάνω σε άλλους για να αποφύγουμε να την ελέγξουμε, να τη γνωρίσουμε. Η προβολή όμως δεν χρησιμοποιείται μόνο από μεμονωμένα άτομα, αλλά και από ομάδες, θρησκείες, αιρέσεις, αλλά και από ολόκληρες χώρες και συνήθως χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια πολέμων και άλλων συγκρούσεων όπου ο εχθρός, ο ξένος, ο άλλος δαιμονοποιούνται και χαρακτηρίζονται ως το απόλυτο κακό. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και η σύγχρονη κλιμάκωση της βίας αποτελούν παραδείγματα αυτής της τρομερής αλήθειας του συλλογικού φαινομένου.
Advertisment
Όμως, αυτές οι προβολές μάς αποδυναμώνουν και μας περιορίζουν, θολώνοντας ακόμα περισσότερο τη σχέση ανάμεσα στον εαυτό μας και στον πραγματικό κόσμο, διαστρεβλώνοντας ακόμα περισσότερο τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε εμάς, τους άλλους και γενικά τον κόσμο. Επιπροσθέτως, η ίδια η σκιά, όταν παραμένει θαμμένη, όταν παραμένει ασυνείδητη, δημιουργεί χάος στη ζωή μας.
Το απωθημένο, καταπιεσμένο μέρος του εαυτού μας δεν εξαφανίζεται έτσι απλά, όσο κι αν θα το θέλαμε• λειτουργεί ανεξάρτητα από την συνειδητή μας επίγνωση. Με άλλα λόγια, η σκιά έχει την ικανότητα να υπερισχύσει του συνειδητού μας εγώ και να πάρει τον έλεγχο της ζωής μας, των σκέψεων, των συναισθημάτων και της συμπεριφοράς μας. Όταν αυτό συμβαίνει, είναι πιθανό να οδηγούμαστε από μόνοι μας σε δύσκολες καταστάσεις, ενώ συνεχίζουμε να μην αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για κάτι που εμείς έχουμε επιβάλλει στον εαυτό μας και ότι δεν πρόκειται για το προϊόν κακής τύχης ή μοίρας.
«Μέχρι να κάνεις το ασυνείδητο, συνειδητό, εκείνο θα κατευθύνει τη ζωή σου και εσύ θα το ονομάζεις μοίρα» – Carl Jung
Η κρυμμένη δύναμη της σκιάς
Για να μπορέσουμε να αποφύγουμε να είμαστε τα θύματα της σκιάς, χρειάζεται όσο μπορούμε να αποκτήσουμε συνειδητή πρόσβαση σε κομμάτια της σκιάς και να τα ενσωματώσουμε στη συνειδητή μας προσωπικότητα. Να τα αποδεχτούμε όχι ως αποκρουστικές εκφάνσεις του εαυτού μας, αλλά ως απαραίτητα και ζωτικά μέρη της ύπαρξής μας.
Άλλωστε, είναι χρήσιμο να συνειδητοποιήσουμε ότι ο σκοπός και το νόημα της ζωής δεν είναι να είμαστε ή να γίνουμε τέλειοι, αλλά ολοκληρωμένοι. Και η ολότητα, η ενότητα, περιλαμβάνει τόσο το καλό, όσο και το κακό, τόσο το φως, όσο και το σκοτάδι. Ο Jung υποστηρίζει ότι πρόκειται για μια δύσκολη διαδικασία. Οι περισσότεροι δεν θα παραδεχτούμε ποτέ τη σκοτεινή μας πλευρά, αποδεχόμενοι συνέχεια μια τυφλή αισιοδοξία.
Μια άκρως ενδιαφέρουσα πλευρά της σκιάς είναι ότι δεν περιέχει μόνο καταστροφικές πλευρές της προσωπικότητας, αλλά και ισχυρές, δημιουργικές δυνατότητες. Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής μας, συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και τάσεις μας καταδικάστηκαν από την οικογένεια, τους συνομηλίκους και την κοινωνία για διάφορους λόγους. Η επιθυμία μας επίσης να συμμορφωθούμε με τις κοινωνικές προσδοκίες και νόρμες οδήγησαν στην απώθηση έμφυτων τάσεων και ταλέντων.
Στο ταξίδι προς την προσωπική εξέλιξη και αυτοπραγμάτωση, χρειάζεται λοιπόν να αποκτήσουμε πρόσβαση στη σκιά μας και να ανοίξουμε το νου μας στην πιθανότητα εκεί μέσα να βρούμε πολύτιμους για εμάς θησαυρούς. Αυτή η διαδικασία είναι μια ευκαιρία να μάθουμε τον εαυτό μας και να μεταμορφώσουμε τους άκαμπτους τρόπους σκέψης μας σε δημιουργικότητα και ευελιξία.
Στεφανία Βαρούχου, ψυχολόγος – Photo: Author/Depositphotos
