Μερικές φιλίες –ίσως η πλειονότητα– μας είναι απλώς χρήσιμες. Τα ζώα μπορούν επίσης να κάνουν φιλίες βασισμένες στη χρησιμότητα, όπως μεταξύ ενός ανθρώπου και ενός κατοικίδιου ζώου. Φιλία μπορεί να υπάρξει ανάμεσα σε δυο ζώα, ακόμα και διαφορετικού είδους: ο Αριστοτέλης μας υπενθυμίζει ότι τα θαλασσοπούλια βοηθούν τους κροκόδειλους καθαρίζοντας τα δόντια τους, ενώ τα δόντια του κροκόδειλου με αυτόν τον τρόπο παρέχουν μια πηγή τροφής για τα θαλασσοπούλια.
Δεν υπάρχει λάθος σε μια φιλία χρησιμότητας. Αν μου ξύσετε την πλάτη, θα ξύσω κι εγώ τη δική σας ή θα πάω το παιδί σας στο σχολείο όταν είστε άρρωστοι. Εσείς και οι φίλοι σας παίρνετε από τη σχέση κάτι που είναι επωφελές. Είναι μια μορφή κοινωνικής συναλλαγής.
Advertisment
Με τους γείτονες, η φιλικότητα μπορεί να είναι χρήσιμη με τον ίδιο τρόπο και για τους δυο σας. Μπορείτε να ρίχνετε μια ματιά ο ένας στο σπίτι του άλλου όταν απουσιάζει. Μπορείτε να ταΐζετε ο ένας τα κατοικίδια του άλλου. Μπορείτε να παραλαμβάνετε δέματα για τον απόντα γείτονά σας και αντίστροφα. Ίσως να μοιράζεστε σημαντικά τοπικά νέα ή πληροφορίες που να σας επηρεάζουν και τους δύο.
Η εμπιστοσύνη είναι σημαντική και, αν έχετε διαπιστώσει ότι ο «χρήσιμος φίλος» σας είναι αναξιόπιστος, δικαιολογημένα θα αποσύρετε τα οφέλη που έχετε συνηθίσει να παραχωρείτε σ’ εκείνον. Αν ο γείτονας αφήσει το χάμστερ σας να πεθάνει, δεν θα βλάψετε τις γάτες του, αλλά δεν θα προθυμοποιηθείτε ποτέ πια να τις φροντίσετε.
Πολλές φιλίες χρησιμότητας βασίζονται στην ομοιότητα. Είναι χρήσιμο να θρέφουμε τις φιλικές σχέσεις με ομοίους μας (συμμαθητές, συμφοιτητές, συναδέλφους από τον χώρο εργασίας, άλλους γονείς μικρών παιδιών) των οποίων οι ανάγκες, οι πόροι και η θέση μοιάζουν με τα δικά μας. Επειδή είστε όμοιοι, η σχέση επίσης βασίζεται συνήθως στην ισότητα: κανένα μέρος δεν έχει πολύ περισσότερη εξουσία απ’ ό,τι το άλλο. Ό,τι ελπίζετε να αποκομίσετε από τη σχέση έχει κατά προσέγγιση την ίδια αξία.
Advertisment
Ο Αριστοτέλης περιλαμβάνει σε αυτόν τον γενικό τίτλο τις επαφές που έχουμε με ανθρώπους στο εξωτερικό, οι οποίοι μπορούν να μας βοηθήσουν όταν επισκεπτόμαστε τη χώρα τους ή έχουμε συναλλαγές με αυτή και τους οποίους βοηθούμε αν έρθουν στη δική μας χώρα. Οι φιλίες χρησιμότητας είναι ουσιαστικά πραγματιστικές διευθετήσεις και δεν απαιτούν καν να ξοδεύουμε πολύ χρόνο στη φυσική παρουσία του φίλου.
Ο ίδιος παρατήρησε ότι συχνά συμβαίνουν μεταξύ πιο ηλικιωμένων ανθρώπων, που χρειάζονται περισσότερη βοήθεια σε πρακτικά θέματα της ζωής απ’ ό,τι οι νέοι ή οι άνθρωποι στην ακμή τους, αλλά συχνά δεν απολαμβάνουν καν τη συντροφιά των φίλων χρησιμότητας, «και άρα είναι άχρηστες για φιλική επικοινωνία εκτός εάν είναι αμοιβαία επωφελείς».
Άλλες φιλίες χρησιμότητας, ωστόσο, υπάρχουν μεταξύ ανόμοιων ανθρώπων και ο Αριστοτέλης ενδιαφέρεται για τις πιέσεις που υφίσταται η φιλία λόγω της ασυμμετρίας. Μπορείτε να συνάψετε μια φιλία «χρησιμότητας» με ανθρώπους που έχετε προσλάβει για να φροντίσουν τα παιδιά σας και μπορεί να αναπτυχθεί μια αμοιβαία συμπάθεια. Αλλά τα πράγματα που προσφέρετε στον φροντιστή (συνήθως χρήματα) διαφέρουν από αυτό που σας προσφέρει εκείνος (φροντίδα παιδιών).
Ως ακαδημαϊκός, συνάπτω φιλίες «χρησιμότητας» με τους μη πτυχιούχους φοιτητές μου, όσο μελετούν μαζί μου. Οι φιλίες αυτές συχνά αντανακλούν τη σχέση γονέα-παιδιού, καθώς είμαι μεγαλύτερη σε ηλικία και τους επιτηρώ σε έναν τομέα της ωρίμανσής τους. Αλλά υπάρχει επίσης και μια οικονομική πτυχή, καθώς η επιθυμία των φοιτητών να παρακολουθήσουν τις διαλέξεις μου τελικά μου αποφέρει ένα τμήμα του μισθού μου.
Αν και υπάρχει μια συναλλαγή στην οποία θεμελιώνεται η φιλία χρησιμότητας, η αμοιβαία στοργή μπορεί συχνά να αναπτυχθεί βασιζόμενη σε αυτή την εμπιστοσύνη. Αλλά δεν μπορούμε να αναμένουμε υποστήριξη πέρα από την αμοιβαία συμφωνηθείσα συναλλαγή. Πολλές φιλίες χρησιμότητας καταστρέφονται όταν το ένα μέρος μονομερώς αποφασίζει να μετατοπίσει τη φιλία σε άλλο επίπεδο και απογοητεύεται όταν ο φίλος χρησιμότητας αρνείται να κοιμηθεί του, να του δανείσει χρήματα ή να τον συνοδεύσει με το αυτοκίνητο σε ένα κέντρο αποκατάστασης.
Ο Αριστοτέλης έχει δίκιο στο ότι οι φίλοι χρησιμότητας μπορεί να μη γνωριστούν ποτέ καλά μεταξύ τους• η φιλία συχνά φτάνει στο τέλος της όταν η ομοιότητα μεταξύ της ζωής των δύο μερών φτάνει κι εκείνη στο τέλος της: φεύγετε από το σχολείο, το πανεπιστήμιο, τον χώρο εργασίας ή την ομάδα γονέων και νηπίων. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ταξιδιώτες που γαντζώνονται σε κάποιο μέρος του ταξιδιού «για κάποιο πλεονέκτημα, όπως για να εξασφαλίσουν μερικά απαραίτητα εφόδια», αλλά στη συνέχεια αποχωρίζονται χωρίς να αποκτούν τραύμα.
Μεγάλο μέρος της ζωής μας ως κοινωνικών υπάρξεων καταλαμβάνουν οι φιλίες χρησιμότητας. Αλλά επίσης συνεπάγονται κάποιους βασικούς κανόνες, ο πιο σημαντικός από τους οποίους είναι η αποφυγή του αρνητικού κουτσομπολιού ή της δυσφήμησης άλλων μελών της ομάδας των ομοίων μας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί αλλάζοντας θέμα συζήτησης όποτε γίνονται αρνητικά σχόλια. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να καταστρέψουμε φιλίες χρησιμότητας: όταν έχουμε υπερβολικές προσδοκίες από την άλλη πλευρά, όταν επιβάλλουμε την οικειότητα εκεί όπου δεν μας προσφέρεται ή όταν «μοιραζόμαστε υπερβολικά πολλά», ανακουφίζοντας τον εαυτό μας με τρόπο ανάρμοστο σχετικά με την ιδιωτική ζωή μας.
Η επόμενη κατηγορία του Αριστοτέλη είναι οι φιλίες που βασίζονται στην ευχαρίστηση. Αυτές οι φιλίες επιβιώνουν περισσότερο όταν οι δυο φίλοι αντλούν παρόμοια πράγματα από τη σχέση. Ο Αριστοτέλης παραθέτει το παράδειγμα δυο πνευματωδών ανθρώπων που απολαμβάνουν να συναντιούνται γιατί κάνουν ο ένας τον άλλον να γελάει. Μπορεί να έχετε διάφορους φίλους με τους οποίους ενδίδετε στο πάθος σας για το θέατρο ή τα μιούζικαλ ή την ιππασία και άλλους με τους οποίους απολαμβάνετε ένα ποτήρι κρασί• αυτό δεν σημαίνει ότι μπορείτε να τους ζητήσετε να σας συνοδεύσουν σε οποιαδήποτε άλλη διάσταση της ζωής σας ούτε ότι έχετε οποιαδήποτε περαιτέρω υποχρέωση απέναντί τους.
Οι νέοι άνθρωποι συχνά παρερμηνεύουν την έντονη απόλαυση που βιώνουν ως ένδειξη ότι το συγκεκριμένο πρόσωπο έχει την ίδια ηθική δύναμη και αφοσίωση. Αλλά πολλοί εξαιρετικά γοητευτικοί άνθρωποι που μπορούν να ενισχύσουν σε μεγάλο βαθμό τη ζωή σας ως φίλοι ευχαρίστησης δεν μπορούν ποτέ να γίνουν κάτι περισσότερο από αυτό. Ο Αριστοτέλης έχει αναμφίβολα δίκιο όταν επισημαίνει ότι η πιο επιρρεπής ηλικιακή ομάδα στις φιλίες ευχαρίστησης είναι η νεανική:
Η φιλία όμως μεταξύ των νέων σε ηλικία φαίνεται ότι γίνεται για την ευχαρίστηση που επιδιώκουν, διότι οι νέοι ζουν με οδηγό το συναίσθημα και επιδιώκουν πρωτίστως το ευχάριστο γι’ αυτούς και το πρόσκαιρο. Όσο μεγαλώνουν, όμως, μεταβάλλονται τα πράγματα που τους δίνουν ευχαρίστηση. Γι’ αυτό οι νέοι κάνουν εύκολα φιλίες και γρήγορα επίσης τις διαλύουν, διότι μαζί με τη μεταβολή εκείνου που τους ευχαριστεί, μεταβάλλεται και η φιλία ( Ἠθικά Νικομάχεια, 1156a, 32-36).
Οι παροδικές ερωτικές σχέσεις, τις οποίες ο Αριστοτέλης θεωρεί απλώς ως υποκατηγορία της φιλίας ευχαρίστησης, είναι επίσης πολύ συνηθισμένες στους νέους ανθρώπους. Είναι καλές ως θεμέλια στις φιλίες ευχαρίστησης γιατί είναι κοινωνικές και υποκινούνται εύκολα από αισθηματικές παρορμήσεις. Συχνά υπάρχει μια ασυμμετρία στην ευχαρίστηση των δύο μερών. «Η απόλαυση της είσπραξης ερωτικού ενδιαφέροντος δεν είναι όμοια με την ικανοποίηση που προκύπτει όταν κοιτάζουμε το πρόσωπο του αγαπημένου μας».
Το πρόβλημα εδώ έγκειται στο ότι, αν η φιλία στηρίζεται στο σωματικό κάλλος, τότε θα σταματήσει όταν πάψει και η ομορφιά. (Όλοι γνωρίζουμε γυναίκες, αλλά και άντρες συζύγους, που τους εγκατέλειψαν όταν έχασαν το ωραίο παρουσιαστικό τους). Αλλά υπάρχει ελπίδα γι’ αυτού του είδους τη σχέση, αρκεί να έχει εξελιχθεί σε μια πιο συμμετρική σχέση βασισμένη σε αμοιβαία εκτίμηση του χαρακτήρα του άλλου.
Αυτό όντως συμβαίνει, παραδέχεται ο Αριστοτέλης, αλλά μόνο όταν και τα δύο μέρη έχουν ισοδύναμη ηθική αξία. Παντρευτείτε κάποιον που να του αρέσετε για τα μόνιμα χαρακτηριστικά σας και κάνετε το ίδιο κι εσείς. Είναι αξιοπερίεργο το πόσο λίγα ζευγάρια έχουν κάνει έστω μία ειλικρινή συζήτηση για το πώς οραματίζονται το κοινό μέλλον τους πριν ξεκινήσουν μια σοβαρή σχέση.
Μικρή σημασία έχει αν οι στόχοι σας περιλαμβάνουν την ανατροφή των παιδιών, όταν επιλέγετε ως σύντροφο ζωής κάποιον που δεν έχει παρόμοιους στόχους. Αν είστε υπερβολικά εστιασμένοι στη σταδιοδρομία σας, τότε τα πράγματα δεν θα λειτουργήσουν με έναν σύζυγο που δεν μπορεί να δεχτεί το γεγονός ότι αφιερώνετε πάρα πολύ χρόνο και ενέργεια στην εργασία σας.
Απόσπασμα από το βιβλίο της Edith Hall με τίτλο «Αριστοτέλης: Η αρχαία σοφία στη σύγχρονη ζωή» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα. Μπορείτε να το βρείτε εδώ
