Με τον όρο θεωρία συνωμοσίας χαρακτηρίζεται κάθε θεωρία σύμφωνα με την οποία, κάποιο γεγονός, ή μια σειρά από γεγονότα, ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα συνωμοτικής και οργανωμένης δράσης ενός ατόμου, ή ομάδας ανθρώπων, ή μυστικών υπηρεσιών, ή πολιτικών παρατάξεων, καθώς και κυβερνήσεων.
Η ψυχολογική έρευνα καταδεικνύει ότι, η τάση των ανθρώπων να αντιλαμβάνονται μοτίβα και να ασπάζονται πληροφορίες που ανταποκρίνονται στις ανάγκες για ασφάλεια και συμμετοχή, είναι η κινητήρια δύναμη πίσω από τις ευρέως διαδεδομένες παράλογες πεποιθήσεις και θεωρίες συνωμοσίας.
Advertisment
«Η ευρέως διαδεδομένη πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας προκαλεί ανησυχία», λέει η Karen Douglas, καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας στο University of Kent, «επειδή η έρευνα σε κάποιες περιπτώσεις, συνδέει την υποστήριξη σε τέτοιες θεωρίες με την προκατάληψη, τη βία και την τρομοκρατία».
Η έρευνα σχετικά με τη γνώση, την προσωπικότητα και τις συνωμοσιολογικές αφηγήσεις, βοηθά στο να εξηγηθεί γιατί τελικά επικρατεί μία θεωρία, τι την κάνει ελκυστική και πώς μπορεί να σταματήσει.
Κίνητρο για «πίστη» στις Θεωρίες Συνωμοσίας
Οι άνθρωποι πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας για διάφορους λόγους:
Advertisment
Nα ερμηνεύσουν τυχαία γεγονότα, να νιώθουν ξεχωριστοί ή μοναδικοί, να αισθάνονται ότι κάπου ανήκουν.
Σε μία σειρά πειραμάτων, των Douglas και JanWillem van Prooijen (αναπληρωτή καθηγητή Κοινωνικής και Οργανωτικής Ψυχολογίας στο Vrije Universiteit Amsterdam), διαπιστωθηκε ότι η τάση να αντιλαμβανόμαστε ψευδαισθητικά μοτίβα – να συνδέουμε ερεθίσματα που δεν σχετίζονται – είναι μέρος του γνωστικού μηχανισμού πίσω από τις παράλογες πεποιθήσεις όπως οι θεωρίες συνωμοσίας (European Journal of Social Psychology, Vol. 48, No. 3, 2017).
Η συμμετοχή σε κάτι που μοιάζει με «κλειστό» (για λίγους) κύκλο διαφορετικότητας/ευφυΐας μπορεί να ικανοποιήσει την ανθρώπινη ανάγκη για μοναδικότητα, έχει δείξει η ψυχολογική έρευνα, προκαλώντας έτσι την επιθυμία να συνεχιστεί η συμμετοχή (Lantian, A., et al., Social Psychology, Vol. 48, No. 3, 2017).
Οι άνθρωποι στρέφονται σε θεωρίες συνωμοσίας, όταν δεν ικανοποιούνται σημαντικές ψυχολογικές τους ανάγκες. Συνωμοσιολογικά αφηγήματα μπορούν να ικανοποιήσουν την ανάγκη μας για επιβεβαίωση και ασφάλεια, ιδιαιτέρως όταν τα γεγονότα φαίνονται τυχαία (Current Directions in Psychological Science, Vol. 26, No. 6, 2017).
«Οι θεωρίες συνωμοσίας κάνουν τους ανθρώπους να νιώθουν ότι έχουν κάποιο είδος ελέγχου στον κόσμο», σύμφωνα με τον Romer. «Μπορεί να είναι ψυχικά καθησυχαστικές, ειδικά σε στιγμές αβεβαιότητας».
Μερικοί άνθρωποι είναι πιο πιθανό να ασπαστούν συνωμοτικές αφηγήσεις από άλλους. Η σχιζοτυπία, για παράδειγμα, ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που ορίζεται από την εκκεντρικότητα και την καχυποψία, συνδέεται με την πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας. Οι άνθρωποι που βλέπουν τον κόσμο ως ένα επικίνδυνο μέρος και εκείνοι που είναι επιρρεπείς στο να πιστεύουν ότι οι ανούσιες πληροφορίες είναι εκείνες που τελικά γνωρίζουμε, είναι επίσης πιο πιθανό να ασπαστούν τέτοια αφηγήματα (Hart, J., & Graether, M., Journal of Individual Differences, Vol. 39, No. 4, 2018).
Ορισμένα στοιχεία υποδηλώνουν μία σύνδεση μεταξύ της προσωπικότητας και των θεωριών αυτών. Η Shauna Bowes, φοιτήτρια Κλινικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Emory, και οι συνάδελφοί της ερεύνησαν σχεδόν 2.000 άτομα και διαπίστωσαν ότι εκείνοι που ήταν «ασυμβίβαστοι», με απουσία ευσυνειδησίας και ταπεινοφροσύνης, ήταν πιο πιθανό να ενστερνιστούν θεωρίες συνωμοσίας. Τα άτομα με δυσλειτουργικά στοιχεία προσωπικότητας – όπως μεγαλομανία ή πολύ χαμηλή αυτοεκτίμηση – ήταν ακόμη πιο πιθανό να τις υποστηρίξουν (Bowes, S. M., et al., Journal of Personality, 2020).
Ουσιαστικά, ορισμένοι άνθρωποι ενδίδουν σε τέτοια συνωμοσιολογικά φαινόμενα γιατί έχουν ανάγκη για κατανόηση του σύμπαντος, ανάγκη για έλεγχο και ανάγκη να ανήκουν κάπου, να νιώθουν ξεχωριστοί. Τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των θεωριών συνωμοσίας συνοψίζονται στο ότι τίποτα δεν είναι τυχαίο, όλα συνδέονται. Ουσιαστικά είναι σαν το άτομο που ασπάζεται την εκάστοτε θεωρία να πιστεύει:«Εγώ κατέχω την μυστική γνώση». Το άγνωστο, η αβεβαιότητα προκαλούν άγχος και ανασφάλεια σε πολλούς ανθρώπους. Η τύχη και η σύμπτωση δεν ελέγχονται, οπότε μέσω μίας θεωρίας συνομωσίας δημιουργείται μία ψυχολογική άμυνα. Άρνηση του τυχαίου και του άγνωστου και επιλογή εξηγήσεων που κάνουν το άγνωστο, γνωστό. «Εμείς που έχουμε καταλάβει τι γίνεται και οι άλλοι που είναι σε άγνοια», και τελικά οι θεωρίες αυτές κεντρίζουν το ενδιαφέρον καθώς προκαλούν, μία ισχυρότερη συναισθηματική αντίδραση από τη σχετικά βαρετή αλλά αληθινή πραγματικότητα. Ειδικά για άτομα που αποζητούν την προσοχή.
Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι μία συναισθηματική προπαγάνδα η οποία ταΐζει το αίσθημα καταδίωξης. Η πίστη ενός ανθρώπου σε αυτές είναι απόρροια της βαθύτερης ανάγκης του να νιώσει ξεχωριστός. Συνεπώς, το να προσπαθούμε να πείσουμε με λογικά επιχειρήματα κάποιον ότι δεν ισχύει μία τέτοια θεωρία, μπορεί να φέρει τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα. Δηλαδή, να αυξήσει την βεβαιότητα του, πως υπάρχει συνωμοσία, καθώς αυτό θα τον κάνει να νιώσει ακόμα πιο μοναδικός.
Μελετητές στη Γερμανία επινόησαν μία θεωρία συνωμοσίας η οποία δεν υπάρχει. Την παρέθεσαν στους συνωμοσιολόγους που ερευνούσαν, και τους είπαν ότι το 80% του γερμανικού πληθυσμού πιστεύει την συγκεκριμένη θεωρία. Μετά τους ρώτησαν αν την πιστεύουν. Ακριβώς επειδή τους είχαν ενημερώσει ότι η συντριπτική πλειοψηφία του γερμανικού πληθυσμού την πίστευε, οι περισσότεροι από αυτούς είπαν ότι δεν την πιστεύουν. Μετά σε μια άλλη ομάδα συνωμοσιολόγων, ισχυρίστηκαν ότι το 80% του γερμανικού πληθυσμού την απορρίπτει. Τότε ως απάντηση, όταν ερωτήθηκαν, δήλωσαν ότι πιστεύουν την συγκεκριμένη θεωρία. Δηλαδή όσο πιο δημοφιλής θεωρούσαν ότι είναι μία θεωρία, τόσο λιγότερο ήθελαν να επενδύσουν σε αυτήν και να την πιστέψουν. Αντίθετα, επιθυμούσαν να ανήκουν στην μειοψηφία, δηλαδή να είναι ελάχιστοι εκείνοι που πιστεύουν την συγκεκριμένη θεωρία. Τότε θεωρούσαν ότι είναι πιθανότερο να είναι αληθινή. Αν την πίστευαν όλοι τότε θα ήταν κάτι συστημικό και κάτι ύποπτο. Τους ενδιέφερε οι θεωρίες να έχουν μία αύρα αποκλειστικότητας και μοναδικότητας.
Ο Γάλλος φιλόσοφος Pierre Andre Taguieff ισχυρίζεται πως οι ψευδαισθήσεις λειτουργούν σαν ψυχικές τροφές, απαντώντας σε ένα αίτημα νοηματοδότησης και συνοχής. Η κατασκευή ενός «δαιμονικού» εχθρού αποτελεί μία καθησυχαστική εξήγηση για όλα τα δεινά. Η συνωμοσιολογική σκέψη που δεν αποδέχεται την σύμπτωση ως τυχαίο, αλλά ως ένδειξη για μία μυστική διασύνδεση, παρέχει στο ψυχικά αποσταθεροποιημένο άτομο τον καθησυχασμό της εξήγησης του ανεξήγητου. Η αποδοχή πίστης συνωμοσιολόγικων θεωριών γίνεται ακόμα πιο εύκολη, όταν το άτομο χαρακτηρίζεται από μια παρανοειδή καχυποψία ή μεγαλομανία. Στην πραγματικότητα λοιπόν, το άτομο προβάλλει πάνω στους άλλους, δικές του συνωμοτικές επιθυμίες, λειτουργεί δηλαδή ο μηχανισμός άμυνας της προβολής* σε συνδυασμό με τις παρανοϊκές ερμηνείες. Αυτά τα αφηγήματα δίνουν μία εξήγηση σε αυτό που το φοβισμένο υποκείμενο βιώνει ως ανυπόφορο ή τραυματικό, ικανοποιώντας την ανάγκη του, για εκ νέου νοηματοδότηση της ζωής και της ύπαρξης του.
Τι γίνεται όταν μία συνωμοσιολογική θεωρία φτάνει στα άκρα;
Παράδειγμα αυτής της καταστροφικής εμμονής σε μία συνωμοσιολογική ιδέα, ήταν ο Mike Hughes.
Ο Hughes ήταν γνωστός, μεταξύ άλλων, για την πεποίθησή του ότι η γη είναι επίπεδη. Ήλπιζε να αποδείξει την θεωρία του, πηγαίνοντας στο διάστημα με έναν αυτοσχέδιο πύραυλο. Δυστυχώς, βρήκε τραγικό θάνατο όταν ο ατμοκίνητος πύραυλος του, συνετρίβη λίγο μετά την απογείωση κοντά στο Barstow.
Ένα βίντεο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δείχνει τον πύραυλο να εκτοξεύεται στον ουρανό, πέφτοντας στο έδαφος μετά από λίγο.
Το μέλλον των Θεωριών Συνωμοσίας
«Μπορούμε να σκεφτούμε τις θεωρίες συνωμοσίας σαν έναν ιό, που μεταλλάσεται αποκτώντας νέα μορφή καθώς εξαπλώνεται».
Η μελλοντική έρευνα θα πρέπει να δοκιμάσει διάφορες «γεύσεις» θεωριών συνωμοσίας, ισχυρίζεται ο Bowes, για να καταλάβει αν προσελκύουν διαφορετικούς τύπους «πιστών». Χρειάζεται επίσης, να εμβαθύνει στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας και των παθολογικών παραγόντων που προβλέπουν τέτοιες πεποιθήσεις – και να διερευνηθεί πώς η προσωπικότητα και οι πεποιθήσεις αναπτύσσονται παράλληλα με την πάροδο του χρόνου.
Σύμφωνα με την Douglas, χρειάζεται περισσότερη προσπάθεια για να κατανοηθούν οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των θεωριών συνωμοσίας, καθώς και πότε και γιατί οι άνθρωποι επιλέγουν να μοιράζονται αυτές τις θεωρίες. Η νευρολογική βάση της συνωμοσιολογικής σκέψης παραμένει επίσης σε μεγάλο βαθμό άγνωστη, σύμφωνα με τον van Prooijen.
Η κατάρριψη των θεωριών συνωμοσίας είναι μία μεγάλη πρόκληση, εν μέρει επειδή οι υποστηρικτές τους τείνουν να μην εμπιστεύονται την εξουσία και να πιστεύουν ότι ισχυροί άνθρωποι ή ομάδες είναι εξ’ορισμού διεφθαρμένες.
Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι «κολλητικές» και θα ήταν ιδανικό να «θωρακιστούμε» εναντίον τους, αντί να προσπαθήσουμε με αντεπιχειρήματα να ξεφύγουμε, αφού έχουμε ήδη προσκολληθεί σε αυτές (Jolley, D. & Douglas, K.M., 2014).
Μια προσπάθεια αντιμετώπισης των εκάστοτε θεωριών συνομωσίας, θα μπορούσε να περιλαμβάνει την παρουσίαση επιστημονικών πληροφοριών και αποδείξεων για ένα ζήτημα, όπως η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα, ενάντια μίας τέτοιας θεωρίας, προτού οι άνθρωποι εκτεθούν σε αντίθετες αφηγήσεις.
Ο φανατισμός είναι αποτέλεσμα της αβεβαιότητας. Οι άνθρωποι φανατίζονται μόνο με τα πράγματα για τα οποία δεν μπορούν να είναι σίγουροι: Θεός, θρησκεία, οικονομία, πολιτική, υγεία κλπ. Ζητήματα που δεν είναι πάντα σαφή, προβλέψιμα, ελέγξιμα και που δεν έχουν σαφείς και συγκεκριμένες αποδείξεις ή πρόσβαση σε αυτά.
Επομένως, έχουν αμφιβολίες, απορίες ή δεύτερες σκέψεις για πολλά ζητήματα – και αυτό είναι φυσικό. Η ανοχή στην αβεβαιότητα είναι μία δεξιότητα που είναι δύσκολο να κατακτηθεί, αλλά όχι ακατόρθωτο. Μπορούμε να κερδίσουμε πολλά εστιάζοντας σε άτομα που ναι μεν μπορεί είναι ανοιχτά σε συνωμοτικές αφηγήσεις, αλλά είναι επίσης ανοιχτά στο να κατανοήσουν και να πιστέψουν το αντίθετο.
* Προβολή. Προβάλλουμε στοιχεία και συναισθήματα του εαυτού μας σε κάποιον άλλο. Δεν αποδεχόμαστε ως δικά μας κάποια αρνητικά χαρακτηριστικά μας, και τα αποδίδουμε σε ένα άλλο πρόσωπο (π.χ. δεν ήμουν επιθετικός μαζί του, εκείνος ήταν).
Βιβλιογραφία
Conspiracy theories as part of history: the role of societal crisis situations,
van Prooijen, J. M. and Douglas, K. M., Memory Studies, Vol. 10, No. 3, 2017.
Better the devil to know than a world you don’t? Intolerance of uncertainty and worldview explanations for belief in conspiracy theories,
Moulding, R., et al., Personality and Individual Differences, Vol. 98, 2016.
- Οι πιο «τρομακτικές» μάσκες είναι εκείνες που δεν φαίνονται… - 14 Μαρτίου 2024
- Για «τι» θα μιλήσουμε στην ψυχοθεραπεία; - 13 Φεβρουαρίου 2024
- Τελικά τα ετερώνυμα έλκονται; - 24 Ιανουαρίου 2024
