Ο Gabor Maté είναι γιατρός, περιζήτητος ομιλητής και συγγραφέας πέντε διεθνών bestsellers που πραγματεύονται θεματικές όπως το τραύμα, τη διάσπαση προσοχής, τους εθισμούς και τη γονεϊκότητα.
O Dr. Maté συνυφαίνει την επιστημονική έρευνα, τις πραγματικές ιστορίες ασθενών και τις προσωπικές του εμπειρίες για να παρουσιάσει μια νέα οπτική, που ενημερώνει τους ανθρώπους και τους δίνει τη δύναμη να βοηθηθούν στη δική τους θεραπεία. Είναι συνδημιουργός της θεραπευτικής μεθόδου Compassionate Inquiry, στην οποία εκπαιδεύονται πλέον χιλιάδες γιατροί και σύμβουλοι ψυχικής υγείας διεθνώς.
Advertisment
Αυτές τις μέρες κυκλοφορεί στη χώρα μας το διεθνές bestseller του Όταν το σώμα λέει όχι. Στο βιβλίο αυτό ο Gabor Maté εξηγεί τι είναι το κρυφό στρες, πώς μας οδηγεί σε μια σειρά από ασθένειες – και, το κυριότερο, πώς μπορούμε να θεραπευτούμε.
Advertisment
Ο Gabor Maté στο έργο του αυτό αντλεί στοιχεία από πρωτοποριακές έρευνες, καθώς και από τις αληθινές ιστορίες ασθενών του, για να εξετάσει τον ρόλο που παίζει το κρυφό στρες στην εμφάνιση μιας σειράς ασθενειών, όπως οι καρδιοπάθειες, ο διαβήτης, το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, η σκλήρυνση κατά πλάκας, η αρθρίτιδα, o καρκίνος και μια σειρά από αυτοάνοσα. Επιπρόσθετα, ο συγγραφέας προχωρά ένα βήμα παρακάτω παρουσιάζοντας τους 7 Κανόνες της Θεραπείας, που μας οδηγούν από το στάδιο της Αποδοχής σε αυτό της Αυτονομίας.
Με συμπόνια και σοφία, ο Dr Maté ξαναβάζει στον πυρήνα της ιατρικής τη σύνδεση μυαλού-σώματος και μας δείχνει τον τρόπο ώστε να προφυλάξουμε την υγεία μας.
Στο απόσπασμα που ακολουθεί, ο συγγραφέας μάς δίνει τον δικό του ορισμό για το στρες και περιγράφει τα στοιχεία που το συνθέτουν:
«ΕΝΑ ΑΙΩΝΙΟ ΠΑΡΕ ΔΩΣΕ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ανάμεσα στη ζώσα ύλη και στο άψυχο περιβάλλον της, ανάμεσα σε έναν ζωντανό οργανισμό και σε έναν άλλον, από την απαρχή της ζωής στους προϊστορικούς ωκεανούς» έγραψε ο Χανς Σέλιε στο βιβλίο του The Stress of Life.
Οι αλληλεπιδράσεις με άλλους ανθρώπους –πιο συγκεκριμένα, οι συναισθηματικές αλληλεπιδράσεις– επηρεάζουν τη βιολογική μας λειτουργία με εκατομμύρια ανεπαίσθητους τρόπους, σχεδόν κάθε λεπτό της ζωής μας. Πρόκειται για σημαντικούς δείκτες της υγείας, όπως θα δούμε σε αυτό το βιβλίο. Για την επίτευξη της ευεξίας μας είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε την περίπλοκη ισορροπία των σχέσεων μεταξύ της ψυχολογικής μας κατάστασης, του συναισθηματικού μας περιβάλλοντος και της φυσιολογίας μας. «Μπορεί να ακούγεται παράξενο» έγραψε ο Σέλιε. «Μπορεί να θεωρείτε ότι δεν υπάρχει καμία πιθανή σχέση ανάμεσα στη συμπεριφορά των κυττάρων μας, μιας φλεγμονής για παράδειγμα, και στον τρόπο που διάγουμε τον βίο μας στην καθημερινότητα. Δεν συμφωνώ».
Παρόλο που έχουν παρέλθει δεκαετίες επιστημονικής έρευνας από τότε που ο Σέλιε έγραψε το ρηξικέλευθο βιβλίο του, ο αντίκτυπος που έχουν τα συναισθήματα στον οργανισμό μας δεν έχει γίνει ακόμα απολύτως αποδεκτός. Η ιατρική προσέγγιση της υγείας και της ασθένειας εξακολουθεί να υποθέτει ότι το σώμα και το μυαλό είναι ξεχωριστές οντότητες και ότι μπορούν να διαχωριστούν από περιβάλλον στο οποίο υφίστανται.
Το λάθος αυτό γίνεται ακόμη μεγαλύτερο όταν δίνεται ένας στενός και απλουστευτικός ορισμός του στρες.
Συνήθως η ιατρική άποψη υποστηρίζει ότι το στρες προκύπτει από πολύ δυσάρεστα αλλά μεμονωμένα γεγονότα, όπως για παράδειγμα η ξαφνική απώλεια εργασίας, ένα διαζύγιο ή ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου. Για πολλούς, αυτά τα σημαντικά γεγονότα αποτελούν σημαντικές αιτίες του στρες, αλλά υπάρχει και το χρόνιο καθημερινό στρες στη ζωή των ανθρώπων, που είναι πιο ύπουλο και πιο βλαβερό όσον αφορά τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του στον οργανισμό. Το στρες που δημιουργείται μέσα μας έχει πολύ αρνητικά αποτελέσματα, παρόλο που δεν αντιμετωπίζεται σαν κάτι ιδιαίτερα ανησυχητικό.
Όσοι έχουν συνηθίσει να ζουν με υψηλά επίπεδα εσωτερικού στρες από την παιδική τους ηλικία, νιώθουν ανήσυχοι όταν αυτό απουσιάζει από τη ζωή τους, βαριούνται και έχουν την αίσθηση ότι τίποτα δεν έχει νόημα. Ο Χανς Σέλιε παρατήρησε ότι ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να αποκτήσουν εξάρτηση από τις δικές τους ορμόνες του στρες, την αδρεναλίνη και την κορτιζόλη. Αυτοί οι άνθρωποι επιθυμούν να νιώθουν στρεσαρισμένοι, προτιμούν μάλιστα να αποφεύγουν τις καταστάσεις που δεν τους στρεσάρουν.
Όταν οι άνθρωποι λένε ότι είναι στρεσαρισμένοι, συνήθως εννοούν ότι νιώθουν υπερβολική ένταση όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με πολύ απαιτητικές συνθήκες – συνήθως στην εργασία, στην οικογένεια, στις σχέσεις, στα οικονομικά και στην υγεία. Όμως, η αίσθηση της νευρικής έντασης δεν είναι ο ορισμός του στρες – για την ακρίβεια, μπορεί κάποιος να μη νιώθει καθόλου νευρική ένταση, αλλά να είναι στρεσαρισμένος. Το στρες, όπως θα το ορίσουμε, δεν είναι θέμα υποκειμενικής αίσθησης. Αποτελείται από ένα σύνολο μετρήσιμων και αντικειμενικών συμπτωμάτων στο σώμα, που αφορούν τον εγκέφαλο, το ορμονικό σύστημα, το ανοσοποιητικό σύστημα και πολλά άλλα όργανα. Τόσο τα ζώα όσο και οι άνθρωποι μπορεί να βιώνουν το στρες χωρίς να έχουν επίγνωση της παρουσίας του.
«Το στρες δεν είναι απλώς η νευρική ένταση» τόνισε ο Σέλιε. «Αντιδράσεις που υποδηλώνουν στρες υπάρχουν και στα κατώτερα ζώα, ακόμη και στα φυτά, τα οποία δεν έχουν νευρικό σύστημα. (…) Στην πραγματικότητα, στρες μπορεί να προκληθεί και σε ασθενείς που τους έχει χορηγηθεί αναισθησία, όταν είναι σε βαθιά νάρκη, ακόμη και σε καλλιέργειες κυττάρων που γίνονται έξω από το σώμα».3 Παρομοίως, μπορεί να παρατηρηθούν έντονα αποτελέσματα του στρες σε ανθρώπους που είναι μεν ξύπνιοι, αλλά βιώνουν ασυνείδητα κάποια συναισθήματα ή δεν νιώθουν τις αντιδράσεις του σώματός τους. Το στρες μπορεί να πυροδοτηθεί χωρίς να υπάρχουν εμφανή αποτελέσματα στη συμπεριφορά και χωρίς την υποκειμενική επίγνωση, όπως έχει αποδειχτεί σε πειράματα με ζώα και σε μελέτες με ανθρώπους.
Τι είναι, λοιπόν, το στρες; Ο Σέλιε –ο οποίος εφηύρε τη λέξη με τη σημερινή της χρήση, και μάλιστα περηφανευόταν ότι χρησιμοποιήθηκε και στη γερμανική (der stress) και στη γαλλική (le stress) και στην ιταλική γλώσσα (lo stress) αντίστοιχα– όρισε το στρες ως μια βιολογική διαδικασία, μια μεγάλη ποικιλία από σωματικά συμπτώματα, ανεξάρτητα από την αιτία ή την υποκειμενική επίγνωση. Το στρες αποτελείται από τις εσωτερικές αλλαγές –ορατές ή μη– που προκύπτουν όταν ο οργανισμός αντιλαμβάνεται μια απειλή για την ύπαρξη ή την ευημερία του. Αν και η νευρική ένταση μπορεί να αποτελεί συστατικό του στρες, μπορεί κάποιος να είναι στρεσαρισμένος χωρίς να νιώθει ένταση. Από την άλλη, είναι δυνατόν να νιώθει κάποιος ένταση χωρίς να ενεργοποιεί τους οργανικούς μηχανισμούς του στρες.
Όταν ο Σέλιε έψαχνε να βρει μια λέξη που να αποδίδει το νόημα των σωματικών αλλαγών που παρατηρούσε στα πειράματά του, «συνάντησε τη λέξη στρες, την οποία χρησιμοποιούσαν για χρόνια στα αγγλικά, ειδικά οι μηχανικοί, για να δηλώσουν τα αποτελέσματα μιας δύναμης που ασκείται απέναντι σε μια αντίσταση». Ο ίδιος παραθέτει το παράδειγμα των αλλαγών που προκύπτουν σε έναν τεντωμένο πλαστικό ιμάντα ή σε ένα ατσάλινο ελατήριο υπό πίεση. Αυτές οι αλλαγές μπορεί να είναι εμφανείς με γυμνό μάτι ή μόνο με το μικροσκόπιο. Οι αναλογίες του Σέλιε εξηγούν κάτι πολύ σημαντικό: το υπερβολικό στρες εμφανίζεται όταν οι απαιτήσεις από έναν οργανισμό ξεπερνούν τις λογικές δυνατότητες αυτού του οργανισμού να τις καλύψει. Ο πλαστικός ιμάντας κόβεται, το ελατήριο παραμορφώνεται.
Η εμπειρία του στρες αποτελείται από τρία συστατικά. Το πρώτο είναι το γεγονός, σωματικό ή συναισθηματικό, το οποίο ο οργανισμός ερμηνεύει ως απειλητικό. Αυτό είναι το έναυσμα για το στρες, που αποκαλείται και στρεσογόνος παράγοντας. Το δεύτερο στοιχείο είναι το σύστημα επεξεργασίας που βιώνει και ερμηνεύει τη σημασία του στρεσογόνου παράγοντα. Στους ανθρώπους το σύστημα που κάνει την επεξεργασία είναι το νευρικό, και πιο συγκεκριμένα ο εγκέφαλος. Το τρίτο και τελευταίο συστατικό είναι η απόκριση στο στρες, η οποία αποτελείται από τις διάφορες οργανικές και συμπεριφορικές προσαρμογές που προκύπτουν ως αντίδραση στον επικείμενο κίνδυνο.
Αμέσως αντιλαμβανόμαστε ότι ο ορισμός του στρεσογόνου παράγοντα εξαρτάται από το σύστημα επεξεργασίας που τον ερμηνεύει. Το σοκ που προκαλεί ένας σεισμός αποτελεί άμεση απειλή σε πολλούς οργανισμούς, αλλά όχι σε ένα βακτήριο. Η απώλεια της εργασίας είναι πολύ πιο έντονα στρεσαριστική για έναν μισθωτό υπάλληλο που ζει την οικογένειά του με το μηνιάτικο παρά για κάποιο στέλεχος που απολύεται με μια τεράστια αποζημίωση.
Εξίσου μεγάλης σημασίας είναι η προσωπικότητα και η τρέχουσα ψυχολογική κατάσταση του ατόμου στο οποίο δρα ο στρεσογόνος παράγοντας. Το μεγαλοστέλεχος, που δεν αντιμετωπίζει καμία οικονομική ανασφάλεια όταν χάσει τη δουλειά του, υπάρχει περίπτωση να βιώσει έντονο στρες αν η αυτοεκτίμησή του και η αίσθηση ότι έχει στόχους συνδέονταν απολύτως με τη θέση που είχε στην εταιρεία, συγκριτικά με έναν συνάδελφο που θέλει να αφιερώνει χρόνο στην οικογένειά του και έχει άλλα κοινωνικά ενδιαφέροντα ή πνευματικές αναζητήσεις. Η απώλεια εργασίας αποτελεί για τον έναν πολύ μεγάλη απειλή, ενώ ο άλλος μπορεί και να την αντιμετωπίσει ως ευκαιρία. Η σχέση μεταξύ στρεσογόνου παράγοντα και αντίδρασης στο στρες δεν είναι μοναδική και παγκόσμια. Κάθε γεγονός που προκαλεί στρες είναι μοναδικό και κάποιος το βιώνει μεν στο παρόν, αλλά αντλεί στοιχεία και από το παρελθόν. Η ένταση της στρεσογόνας εμπειρίας και οι μακροπρόθεσμες συνέπειές της εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, οι οποίοι είναι μοναδικοί για κάθε άτομο. Αυτό που καθορίζει το στρες σε καθέναν από εμάς έχει να κάνει με την προσωπική μας προδιάθεση και –ακόμη περισσότερο– με την προσωπική μας ιστορία.
