Στον κόσμο κάποια πράγματα εξαρτώνται από εμάς και άλλα όχι.
Από εμάς εξαρτώνται η γνώμη που σχηματίζουμε, η παρόρμηση, η επιθυμία και η αποστροφή – εν ολίγοις, όλα όσα αποτελούν πράξεις δικές μας. Δεν εξαρτώνται από εμάς το σώμα και η περιουσία μας, η φήμη μας και τα αξιώματά μας – εν ολίγοις, όσα δεν αποτελούν πράξεις δικές μας.
Advertisment
Επιπλέον, τα πράγματα που εξαρτώνται από εμάς είναι εκ φύσεως ελεύθερα, ανεμπόδιστα και αβίαστα, ενώ τα πράγματα που δεν εξαρτώνται από εμάς είναι ανίσχυρα, εξαρτημένα, υποκείμενα σε εμπόδια και ξένα.
Να έχεις λοιπόν κατά νου πως, αν νομίζεις ότι τα εκ φύσεως εξαρτημένα πράγματα είναι ελεύθερα και ότι τα πράγματα που δεν κατέχεις είναι δικά σου, θα νιώσεις απογοήτευση, πόνο και ταραχή, και θα τα βάλεις με θεούς και ανθρώπους.
Αλλά αν νομίζεις πως σου ανήκει μόνο ό,τι είναι δικό σου και πως δεν κατέχεις ό,τι δεν είναι δικό σου, πράγμα που ισχύει, κανείς δεν θα σε καταπιέσει ποτέ, κανείς δεν θα σε παρεμποδίσει, κανέναν δεν θα κατακρίνεις, κανέναν δεν θα κατηγορήσεις, ούτε μία πράξη σου δεν θα είναι παρά τη θέλησή σου, κανένας δεν θα σε βλάψει, εχθρό δεν θα έχεις κανέναν, γιατί τίποτα βλαβερό δεν θα σου συμβεί.
Advertisment
Αν κάποια στιγμή θελήσεις να φτάσεις ψηλά και να αλλάξεις τη μοίρα σου, μπορείς.
Όμως, λάβε υπόψη σου ότι πρέπει να κινητοποιηθείς πολύ. Θα πρέπει να εγκαταλείψεις τελείως κάποια πράγματα και άλλα να τα αναβάλεις προσωρινά.
Αλλά αν θέλεις και τα δύο ταυτόχρονα –τα πράγματα που είναι όντως δικά σου καθώς και αξιώματα και πλούτη– πιθανώς να μην αποκτήσεις ποτέ τα τελευταία επειδή επιθυμείς και τα πρώτα, και αν εστιάσεις στο να αποκτήσεις τα τελευταία πιθανό είναι να χάσεις τον έλεγχο του εαυτού σου, την ελευθερία της σκέψης. Στην προσπάθεια σου να τα έχεις όλα, πολύ πιθανό είναι να καταλήξεις να μην έχεις τίποτα.
Η ελευθερία, στην πραγματικότητα, δεν είναι ούτε νομικό καθεστώς ούτε η δυνατότητα να κυκλοφορούμε ελεύθεροι.
Είναι ο πνευματικός προσανατολισμός των ανθρώπων που έχουν ανοσία στην αναστάτωση και την απογοήτευση, επειδή οι επιθυμίες και οι αποφάσεις τους εξαρτώνται από τους ίδιους και δεν αφορούν τίποτα απ’ όσα δεν μπορούν να αποκτήσουν από μόνοι τους.
Ο κύριος περιορισμός της προσωπικής ελευθερίας στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη ήταν αυτό που ο Επίκτητος γνώριζε από πρώτο χέρι, η κοινωνική πρακτική και η αναξιοπρέπεια της δουλείας. Και η δουλεία, το να είναι κάποιος ιδιοκτησία ενός άλλου ανθρώπου και να τον υπηρετεί ακολουθώντας τις διαταγές του, ήταν ακριβώς αυτό που έδωσε στην αρχαία ελευθερία αξία και συναισθηματικό φορτίο.
Οι σωματικές κινήσεις των δούλων στην καθημερινή ζωή τους περιορίζονταν αυστηρά από τις επιθυμίες των κυρίων τους και τις ταπεινωτικές εργασίες που απαιτούσαν να εκτελέσουν. Αλλά οι δούλοι, όπως και οποιοσδήποτε άλλος, είχαν νου, και τόσο ο νους όσο και το σώμα υπόκεινται σε ελευθερία και περιορισμό.
Μπορούμε να είμαστε εξωτερικά ελεύθεροι και εσωτερικά δούλοι, ελεγχόμενοι από ψυχολογικούς αφέντες με τη μορφή επιθυμιών και παθών και πόθων που μας παρεμποδίζουν.
Αντιστρόφως, θα μπορούσαμε να είμαστε έξωθεν περιορισμένοι ή ακόμα και κυριολεκτικά δέσμιοι, αλλά εσωτερικά απαλλαγμένοι από την απογοήτευση και τη δυσαρμονία, άρα ουσιαστικά τόσο ελεύθεροι, ώστε να είμαστε υπεύθυνοι για την ευημερία μας και να μας λείπουν ελάχιστα ή και τίποτα που δεν μπορούμε να αποκτήσουμε μόνοι μας.
Η τελευταία, κατ’ ουσίαν, είναι η ελευθερία που ο Επίκτητος, ο αρχαίος στωικός φιλόσοφος, ανέδειξε σε κεντρικό θέμα της διδασκαλίας του. Μερικά αποφθέγματά από τη διδασκαλία του που μπορούν να σε οδηγήσουν στο να ανακαλύψεις τον πραγματικό σου εαυτό και να διεκδικήσεις την ελευθερία σου :
– Κάνε το συνήθεια να λες σε κάθε ανεπιθύμητη σκέψη: «Δεν είσαι παρά μια φαντασία και ουδόλως το αληθινό πράγμα». Έπειτα, να την εξετάζεις και να τη δοκιμάζεις με αυτούς τους κανόνες που κατέχεις. Ο πρώτος και σημαντικότερος είναι: Αφορά πράγματα που εξαρτώνται από εμάς ή πράγματα που δεν εξαρτώνται από εμάς; Και αν αφορά ένα πράγμα που δεν εξαρτάται από εμάς, έχε πρόχειρη την εξής απάντηση: «Δεν με αφορά».
– Μη ζητάς να γίνονται τα πράγματα όπως θέλεις εσύ, αλλά να εύχεσαι να συμβαίνουν όπως ακριβώς συμβαίνουν και όλα θα κυλήσουν ομαλά.
– Αν θέλεις να προοδεύσεις, να δέχεσαι να φαίνεσαι ανόητος και ηλίθιος σε ό,τι αφορά τα εξωτερικά πράγματα και να μη θέλεις να φαίνεσαι ειδήμων. Ακόμα κι αν κάποιοι σε θεωρούν σπουδαίο, εσύ να έχεις αμφιβολίες για τον εαυτό σου. Δεν είναι εύκολο, να είσαι σίγουρος, να διατηρήσεις τη βούλησή σου σε αρμονία με τη φύση και ταυτόχρονα να διαφυλάττεις τα εξωτερικά πράγματα. Αν φροντίζεις το ένα, αναγκαστικά θα αμελήσεις το άλλο.
– Να θυμάσαι ότι πρέπει πάντα να συμπεριφέρεσαι όπως σε ένα συμπόσιο. Περιφέρεται γύρω σου κάποιος δίσκος; Τέντωσε το χέρι και πάρε ευγενικά μια μερίδα. Περνάει στον επόμενο; Μην τον σταματήσεις. Δεν ήρθε ακόμα σ’ εσένα; Συγκράτησε την όρεξή σου και περίμενε να φτάσει σ’ εσένα. Το ίδιο κάνε με τα παιδιά σου, τη γυναίκα σου, τις αρχές και τον πλούτο.
Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Επίκτητος – Ο δρόμος για την ελευθερία. Κυκλοφορεί σε όλα τα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις Διόπτρα και στο www.dioptra.gr. Διάβασε τις πρώτες σελίδες του βιβλίου.
