Τίποτα δεν είναι πιο καθησυχαστικό από την αίσθηση ότι γνωρίζουμε τον κόσμο γύρω μας. Και τίποτα δεν είναι πιο λανθασμένο.
Καθημερινά, ο ανθρώπινος εγκέφαλος καλείται να επεξεργαστεί έναν τεράστιο όγκο αισθητηριακών ερεθισμάτων. Για να ανταποκριθεί σε αυτή την πρόκληση, δεν αρκείται στο να καταγράφει παθητικά τον κόσμο. Αντίθετα, δημιουργεί ένα «νοητικό μοντέλο» της πραγματικότητας, βασισμένο σε προσδοκίες, εμπειρίες και συναισθηματικές αποχρώσεις. Η διαδικασία αυτή εξηγεί γιατί συχνά δύο άνθρωποι αντιλαμβάνονται την ίδια κατάσταση με εντελώς διαφορετικό τρόπο — όχι επειδή η πραγματικότητα αλλάζει, αλλά επειδή ο τρόπος που την κατασκευάζει κάθε εγκέφαλος είναι μοναδικός.
Advertisment
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι καθρέφτης. Είναι προβολέας. Δεν αντανακλά τον κόσμο, τον αναδημιουργεί. Και αυτό το παράδοξο – ότι βλέπουμε τον κόσμο όχι όπως είναι, αλλά όπως είμαστε εμείς – βρίσκεται στον πυρήνα της ανθρώπινης εμπειρίας. Η επιστήμη του νου, της αντίληψης και της μνήμης αποκαλύπτει ότι η πραγματικότητα δεν είναι μια σταθερή εξωτερική οντότητα, αλλά ένα διαρκές ψυχολογικό κατασκεύασμα.
Η πραγματικότητα ως πρόβλεψη
Ο εγκέφαλος λειτουργεί προβλεπτικά – δεν περιμένει να έρθουν οι αισθήσεις. Δημιουργεί μοντέλα γι’ αυτό που πιστεύει ότι θα δει, θα ακούσει, θα συμβεί. Όπως περιγράφει ο καθηγητής Karl Friston στο University College London, το ανθρώπινο νευρικό σύστημα μειώνει το «αισθητηριακό σφάλμα» συγκρίνοντας προβλέψεις με ερεθίσματα, και τροποποιώντας τις ανάλογα. Αυτή η διαδικασία – γνωστή ως the “free energy principle” – μας επιτρέπει να κινούμαστε με ασφάλεια σε ένα περίπλοκο περιβάλλον.
Advertisment
Αν λοιπόν ο εγκέφαλος πρώτα υποθέτει, και μετά διαψεύδεται ή επιβεβαιώνεται, σημαίνει ότι το παρόν είναι ήδη, λίγο, φανταστικό.
Η μνήμη ως παραμύθι
Οι μνήμες δεν είναι αρχεία. Είναι ιστορίες. Σύμφωνα με τη μελέτη των Loftus & Palmer (1974), οι άνθρωποι μπορούν να θυμούνται γεγονότα που δεν συνέβησαν ποτέ – αν τους υποβληθούν με πειστικό τρόπο. Η ερώτηση “Πόσο γρήγορα έτρεχαν τα αυτοκίνητα όταν συγκρούστηκαν;” παρήγαγε υψηλότερες εκτιμήσεις ταχύτητας από την ερώτηση “όταν ακούμπησαν”.
Κάθε φορά που θυμόμαστε, ξαναγράφουμε τη μνήμη. Η ανάμνηση επανακωδικοποιείται, βάσει τρέχοντος συναισθηματικού πλαισίου, προσδοκιών και στόχων. Η ευελιξία αυτή είναι προσαρμογή. Ο εγκέφαλος δεν θέλει ακρίβεια. Θέλει νόημα.
Η ταυτότητα ως αφήγηση
Αυτό που πιστεύουμε πως είμαστε – το “εγώ” – δεν είναι κάτι ενιαίο ή διαρκές. Ο Dan McAdams, καθηγητής ψυχολογίας στο Northwestern University, έχει περιγράψει την ταυτότητα ως “ιστορία ζωής”. Ένα αφήγημα με αρχή, κορύφωση, νόημα, χαρακτήρες, και εξέλιξη.
Κάθε νέα εμπειρία, κάθε νέα ανάμνηση, εντάσσεται σ’ αυτή την αφήγηση. Και όπως κάθε συγγραφέας, έτσι κι εμείς, επιλέγουμε τι να κρατήσουμε και τι να απορρίψουμε. Όχι πάντα συνειδητά, όμως πάντα με σκοπό τη συνοχή.
Η στρέβλωση ως προσαρμογή
Σε ένα πείραμα του 2006 (Balcetis & Dunning), συμμετέχοντες είδαν μια αμφίσημη εικόνα – μπορούσε να είναι είτε το γράμμα Β είτε ο αριθμός 13. Όσοι είχαν κίνητρο να δουν ένα γράμμα το αντιλήφθηκαν ως Β. Όσοι ήθελαν αριθμό, το είδαν ως 13. Η επιθυμία επηρέασε την αντίληψη.
Η υποκειμενικότητα αυτή μπορεί να φαίνεται επικίνδυνη, όμως είναι απαραίτητη. Η πραγματικότητα έχει υπερβολικά πολλές πληροφορίες. Ο εγκέφαλος κόβει δρόμο, εστιάζει σ’ ό,τι χρειάζεται για να επιβιώσει, να κατανοήσει, να δράσει.
Τα συναισθήματα ως προβλέψεις
Η Dr. Lisa Feldman Barrett (Northeastern University) έχει προτείνει τη θεωρία των κατασκευασμένων συναισθημάτων (constructed emotion theory). Σύμφωνα με αυτή, τα συναισθήματα είναι προβλέψεις για το πώς θα έπρεπε να αισθανόμαστε σε ένα πλαίσιο.
Ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί προηγούμενες εμπειρίες, πολιτισμικές νόρμες, και αισθητηριακά ερεθίσματα για να “συναρμολογήσει” ένα συναίσθημα – σχεδόν όπως μια εφαρμογή δημιουργεί διεπαφή χρήστη. Άρα, το πώς νιώθουμε δεν είναι δεδομένο αλλά υποκείμενο στην ερμηνεία μας.
Ο θρίαμβος της ψευδαίσθησης
Όλα τα παραπάνω μπορεί να φαίνονται αποθαρρυντικά. Αν τίποτα δεν είναι αληθινό, πού να στηριχθούμε; Όμως αυτή είναι η λάθος ερώτηση, γιατί το πραγματικό ερώτημα είναι, “είναι χρήσιμο;”.
Η ψευδαίσθηση του ελέγχου – η ιδέα ότι μπορούμε να επηρεάσουμε αποτελέσματα πολύ πέρα από τον έλεγχό μας – έχει συνδεθεί με καλύτερη απόδοση και ανθεκτικότητα (Taylor & Brown, 1988). Το ίδιο και η αισιοδοξία. Δεν είμαστε φτιαγμένοι για αντικειμενικότητα. Είμαστε φτιαγμένοι για προσαρμοστικότητα.
Ο άνθρωπος ως δημιουργός πραγματικότητας
Ο εγκέφαλός μας είναι ένα φίλτρο. Ένα επιλεκτικό εργαλείο που χτίζει – δεν καταγράφει – τον κόσμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι η αλήθεια δεν υπάρχει. Σημαίνει ότι δεν είναι το πρωτεύον. Η συνείδηση, όπως προκύπτει από τις θεωρίες της ενοποιημένης πληροφορίας (Tononi et al.), είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης πολλαπλών στρωμάτων εμπειρίας κι όχι ενός κεντρικού φακού.
Το κλειδί είναι η επίγνωση. Το να ξέρουμε ότι η πραγματικότητα που ζούμε είναι δημιούργημα. Και ως τέτοιο, μπορούμε να την επανασχεδιάσουμε. Η ευελιξία του εγκεφάλου είναι το κρυφό μας υπερόπλο. Όχι η ακρίβεια, αλλά η δυνατότητα νοηματοδότησης. Όχι η αλήθεια, αλλά η ικανότητα να προσαρμοζόμαστε, να ερμηνεύουμε, να επινοούμε.
Η στρέβλωση της πραγματικότητας, λοιπόν, δεν είναι αποτυχία της νόησης. Είναι η πιο εντυπωσιακή της επιτυχία.
Ενδεικτικές Πηγές και Αναφορές
- Karl Friston, “The free-energy principle: a unified brain theory?” Nature Reviews Neuroscience, 2010.
- Elizabeth F. Loftus & John C. Palmer, “Reconstruction of automobile destruction: An example of the interaction between language and memory,” Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 1974.
- Dan P. McAdams, “The Stories We Live By: Personal Myths and the Making of the Self”, The Guilford Press, 1993.
- Emily Balcetis & David Dunning, “See what you want to see: Motivational influences on visual perception,” Journal of Personality and Social Psychology, 2006.
- Lisa Feldman Barrett, “How Emotions Are Made: The Secret Life of the Brain”, Houghton Mifflin Harcourt, 2017.
- Shelley E. Taylor & Jonathon D. Brown, “Illusion and well-being: A social psychological perspective on mental health,” Psychological Bulletin, 1988.
- Giulio Tononi, “Consciousness as Integrated Information: a Provisional Manifesto,” Biological Bulletin, 2008.
