Η ψυχική ζωή διαθέτει αποχρώσεις, μεταπτώσεις, στάδια. Υπάρχουν μέρες που το εσωτερικό μας βάρος μοιάζει με σιωπηλό θρήνο και άλλες που μια μνήμη ή ένα γεγονός μάς αγγίζει με τέτοια δύναμη, που αφήνει ίχνη στο σώμα, στη σκέψη, στις σχέσεις. Η κοινωνική γλώσσα του σήμερα τείνει να περιγράφει κάθε ψυχική ενόχληση ως «τραύμα». Σταδιακά, ο όρος έχει επεκταθεί ώστε να συμπεριλαμβάνει κάθε πόνο – από μια παιδική έλλειψη έως έναν χωρισμό, από μια απόρριψη μέχρι έναν καβγά.
Μέσα σε αυτή την ευρεία χρήση αναδύεται ένα κρίσιμο ερώτημα: Πότε ο ψυχικός πόνος λειτουργεί ως πληγή και πότε μετατρέπεται σε τραύμα; Η κατανόηση αυτής της διαφοράς προσφέρει όχι μόνο ακρίβεια, αλλά και ουσιαστική υποστήριξη στην πορεία της επούλωσης.
Advertisment
Το ψυχικό τραύμα ως μετασχηματιστική εμπειρία
Το τραύμα προκύπτει ως αντίδραση σε μια εμπειρία που υπερβαίνει την ικανότητα του ατόμου να την αφομοιώσει. Η ένταση της εμπειρίας παρακάμπτει τα συνηθισμένα ψυχικά φίλτρα, διαπερνά την άμυνα και εγκαθίσταται στο νευρικό σύστημα με τρόπο διαρκή.
Ο εγκέφαλος, όταν εκτεθεί σε υπερβολική πίεση ή απειλή, ενεργοποιεί μηχανισμούς επιβίωσης όπως η πάλη, η φυγή ή το πάγωμα. Αυτοί οι μηχανισμοί αποτελούν βασικές βιολογικές αντιδράσεις, που σχεδιάστηκαν για να προστατεύουν. Όταν η εμπειρία είναι τραυματική, αυτές οι λειτουργίες παραμένουν ενεργοποιημένες ακόμη και μετά το τέλος της απειλής.
Τα χαρακτηριστικά του ψυχολογικού τραύματος περιλαμβάνουν:
Advertisment
- Διαταραχές ύπνου, προσοχής και ρύθμισης συναισθημάτων
- Αναβιώσεις και σωματικές αντιδράσεις σε φαινομενικά ουδέτερα ερεθίσματα
- Μειωμένη εμπιστοσύνη στον εαυτό και στους άλλους
- Αίσθημα αποξένωσης ή διάσπασης από το σώμα και την πραγματικότητα
Το τραύμα δεν αφορά μόνο αυτό που συνέβη, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο το άτομο βίωσε αυτό που συνέβη. Η εσωτερική εμπειρία και όχι μόνο το εξωτερικό γεγονός, καθορίζει τη μετατραυματική αντίδραση.
Η συναισθηματική πληγή ως αναπτυξιακή συνθήκη
Οι ψυχικές πληγές αναδύονται μέσα από εμπειρίες που αγγίζουν τις υπαρξιακές ανάγκες: την αγάπη, την αποδοχή, τη σύνδεση, την αναγνώριση. Όταν οι ανάγκες αυτές παραμένουν ανικανοποίητες, το άτομο αισθάνεται εκτεθειμένο, θλιμμένο, απογοητευμένο ή αμήχανο.
Η πληγή προκαλεί εσωτερική ταραχή. Διαμορφώνει σχέσεις, στάσεις, ερμηνείες, αφήνει αποτύπωμα. Ωστόσο, διατηρείται η πρόσβαση στο συναίσθημα, η δυνατότητα νοηματοδότησης και η ευελιξία της ψυχικής λειτουργίας. Οι πληγές εμπεριέχουν το ενδεχόμενο της θεραπείας μέσα από:
- Τον διάλογο με τον εαυτό και τους άλλους
- Την ενσυναίσθηση
- Την αφήγηση και την έκφραση
- Τη δημιουργική επεξεργασία και την αναπλαισίωση
Οι πληγές επιτρέπουν στον άνθρωπο να αποκτήσει βάθος, να διαμορφώσει ταυτότητα μέσα από την εμπειρία, να προχωρήσει από την ευαλωτότητα στην ενσυναίσθηση.
Η αξία της διάκρισης πληγής και τραύματος
Η διάκριση μεταξύ τραύματος και πληγής αναδεικνύει τη μοναδικότητα κάθε ψυχικής εμπειρίας και επιτρέπει την εξατομικευμένη ανταπόκριση. Όταν κάθε ψυχική δυσφορία αποδίδεται στην έννοια του τραύματος, ενεργοποιείται μια σειρά μηχανισμών:
1.Ενίσχυση της βιολογικής αντίδρασης
Η γλώσσα που χρησιμοποιούμε καθοδηγεί την ερμηνεία του πόνου. Η αντίληψη ενός γεγονότος ως «τραυματικού» δημιουργεί την προσδοκία μιας διαρκούς εσωτερικής βλάβης. Ο εγκέφαλος, ανταποκρινόμενος, αυξάνει την επιφυλακή και μειώνει την ψυχική ευελιξία.
2.Μετατόπιση της ευθύνης από τον εαυτό στο σύμπτωμα
Ο ψυχικός πόνος αποκτά διαγνωστική υπόσταση και το υποκείμενο καλείται να ακολουθήσει συγκεκριμένα θεραπευτικά βήματα. Η διαδικασία αυτοπαρατήρησης και προσωπικής ευθύνης αντικαθίσταται από τη λογική της «διόρθωσης».
3.Δυσκολία στην ψυχική αυτονόμηση
Όταν κάθε συναισθηματική πρόκληση αποδίδεται σε τραυματική αιτιολογία, περιορίζεται η δυνατότητα του ατόμου να ανακαλύψει τις εσωτερικές του δυνάμεις. Η εξάρτηση από εξωτερικές παρεμβάσεις αυξάνεται, ενώ η εμπιστοσύνη στην προσωπική ανθεκτικότητα μειώνεται.
4.Ομογενοποίηση του πόνου
Η λέξη «τραύμα» αποκτά τόσο ευρεία σημασία, που δυσκολεύεται να αποδώσει την πραγματική της βαρύτητα. Το βίωμα ενός πολέμου, μιας χρόνιας κακοποίησης ή μιας ακραίας απώλειας συγχωνεύεται με καθημερινές συναισθηματικές δυσκολίες, στερώντας και από τα δύο το ειδικό τους βάρος.
Η ιατρικοποίηση της εμπειρίας
Η σύγχρονη κουλτούρα διαμορφώνει ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο η ψυχική δυσκολία αναγνωρίζεται ως ιατρικό γεγονός. Η ιατρικοποίηση του ψυχικού πόνου εντάσσει την προσωπική εμπειρία σε διαγνωστικά σχήματα, εστιάζει στη συμπτωματολογία και ενεργοποιεί μηχανισμούς παρέμβασης.
Αυτή η προσέγγιση προσφέρει εργαλεία, αλλά συχνά μειώνει τον χώρο της προσωπικής σημασίας και της υπαρξιακής ερμηνείας. Ο άνθρωπος μετατρέπεται σε φορέα «δυσλειτουργιών», αντί να αντιμετωπίζεται ως φορέας ιστορίας, νοήματος και μετάβασης.
Η ψυχολογική φροντίδα αναπτύσσεται με μεγαλύτερη πληρότητα όταν τιμά τόσο την επιστημονική γνώση όσο και την ανθρώπινη αφήγηση. Όταν η ψυχή αντιμετωπίζεται ως πολυεπίπεδο οικοσύστημα και όχι ως διαταραχή που χρειάζεται αποκατάσταση, ανοίγει ο δρόμος για ουσιαστική θεραπεία και ελευθερία.
Η επούλωση κι ο σεβασμός στη μοναδικότητα της εμπειρίας
Ο ψυχικός πόνος εμφανίζεται με διαφορετικά πρόσωπα. Άλλοτε βουβός σαν βάρος χωρίς όνομα, άλλοτε κοφτερός σαν αιφνίδια απώλεια, άλλοτε διάχυτος σαν παρατεταμένη μοναξιά. Η επούλωση δεν ακολουθεί βήματα με προβλεψιμότητα ούτε υπακούει σε ενιαία «μέθοδο». Κινείται σαν ζωντανός οργανισμός, με ρυθμούς εσωτερικούς, με υποτροπές και στιγμές ανάτασης, με περιόδους σιωπής και ξαφνικής κατανόησης. Δεν μετριέται μόνο με την υποχώρηση του πόνου, αλλά με τη μεταμόρφωση της σχέσης μας μαζί του.
Κάθε μορφή πόνου φέρει ένα διαφορετικό αίτημα:
- Το τραύμα φέρνει την ανάγκη για σταθερότητα, επανένταξη και νευροβιολογική αποκατάσταση. Είναι η κραυγή της ψυχής που δεν ένιωσε ασφάλεια, που αποσυνδέθηκε από το σώμα, από τον χρόνο, από την εμπιστοσύνη. Η θεραπεία του τραύματος βασίζεται στην αποκατάσταση της αίσθησης ασφάλειας: στο σώμα, στις σχέσεις, στο περιβάλλον. Προχωρά μέσα από πρακτικές ρύθμισης, συναισθηματική σταθερότητα και επαφή με ανθρώπους και χώρους που δεν προκαλούν φόβο, αλλά εμπιστοσύνη.
- Η πληγή, αντίθετα, εμπεριέχει την ικανότητα νοηματοδότησης. Καλεί για στοχασμό, αποδοχή, επανεξέταση σχέσεων και νοημάτων. Προσφέρει έδαφος για ψυχική ωρίμανση. Η επούλωσή της έρχεται μέσα από την ακρόαση της εσωτερικής φωνής, την αφήγηση, την ανθρώπινη παρουσία, τη δυνατότητα να μείνουμε με την εμπειρία, χωρίς να τη μετατρέψουμε αμέσως σε «πρόβλημα προς επίλυση».
Υπάρχει επούλωση μέσα από το σώμα. Υπάρχει επούλωση μέσα από τις λέξεις. Υπάρχει επούλωση μέσα από τη σιωπή. Υπάρχει επούλωση μέσα από τη σύνδεση, τη φροντίδα, την αποδοχή του ατελούς.
Όταν η εσωτερική διεργασία έχει τον δικό της ρυθμό – χωρίς να επισπεύδεται, να χειραγωγείται ή να αξιολογείται – η ψυχή βρίσκει το δικό της έδαφος να ριζώσει ξανά.
Η διάκριση μεταξύ τραύματος και πληγής είναι εξατομίκευση της φροντίδας. Είναι το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να λάβει αυτό που έχει πραγματικά ανάγκη: άλλοτε στήριξη και δομή, άλλοτε χώρο και χρόνο, άλλοτε σιωπή και εμπιστοσύνη.
Όταν η γλώσσα μας αναγνωρίζει αυτή τη διαφορά, η ψυχή δεν νιώθει παγιδευμένη σε ρόλους – επιτρέπεται να είναι, να νιώθει, να αλλάζει.
«Όταν κάθε πόνος αποκαλείται τραύμα, ίσως επιβεβαιώνουμε το συναίσθημα αλλά θολώνουμε την ανάγκη που υπάρχει από κάτω.» – Lori Gottlieb
Βιβλιογραφία / Πηγές
- Bessel van der Kolk. The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma
- Judith Herman. Trauma and Recovery: The Aftermath of Violence
- Janina Fisher. Healing the Fragmented Selves of Trauma Survivors
- Peter Levine. Waking the Tiger: Healing Trauma
- Allan V. Horwitz & Jerome C. Wakefield. The Loss of Sadness: How Psychiatry Transformed Normal Sorrow into Depressive Disorder
- Ivan Illich. Medical Nemesis: The Expropriation of Health
- Peter Conrad. The Medicalization of Society
- American Psychological Association. Clinical Practice Guidelines for the Treatment of PTSD
- National Institute for Mental Health (NIMH): Understanding Trauma and Stressor-Related Disorders
