Είναι η ελεύθερη βούληση μια ψευδαίσθηση;
Στη δεκαετία του 1980, ο Αμερικανός επιστήμονας Benjamin Libet, έκανε μια εκπληκτική ανακάλυψη, που φάνηκε να ταράζει τα θεμέλια της σημασίας της ανθρώπινης ύπαρξης. Σε μία πειραματική διαδικασία, κατέγραψε τα κύματα του ανθρώπινου εγκεφάλου καθώς οι συμμετέχοντες της μελέτης, κουνούσαν αυθόρμητα τα δάκτυλά τους τη στιγμή που κοίταζαν ένα ρολόι, με τους συμμετέχοντες να λένε μετά στους ερευνητές τη χρονική στιγμή κατά την οποία έκαναν αυτή την κίνηση. Η επαναστατική διαπίστωση του Libet ήταν ότι η χρονική στιγμή αυτών των συνειδητών αποφάσεων, ήταν συνέπεια αρκετών εκατοντάδων χιλιοστών του δευτερολέπτου ασυνείδητης προπαρασκευαστικής δραστηριότητας του εγκεφάλου (γνωστή τεχνικά ως «το δυναμικό ετοιμότητας»).
Advertisment
Το συμπέρασμα του Libet ήταν ότι η απόφαση των συμμετεχόντων να κουνήσουν τα δάκτυλά τους, ήταν ασυνείδητη και ότι η υποκειμενική αίσθηση ότι είχαν κάνει αυτή την ενέργεια, γινόταν αντιληπτή αργότερα. Με άλλα λόγια, τα αποτελέσματα υποστήριζαν ότι, η ελεύθερη βούληση, όπως την ξέρουμε είναι μια ψευδαίσθηση. Εξάλλου, πώς μπορούν οι συνειδητές αποφάσεις μας να είναι πραγματικά ελεύθερες αν έρχονται αφού ο εγκέφαλος έχει προετοιμαστεί για αυτές;
Διαβάστε: Τα χαρακτηριστικά των ελεύθερων ανθρώπων
Για πολλά χρόνια, διάφορες ερευνητικές ομάδες είχαν προσπαθήσει να βρουν ελαττώματα στην αρχική έρευνα του Libet. Έχει επισημανθεί, για παράδειγμα, ότι είναι αρκετά δύσκολο για τους ανθρώπους να αναφέρουν με ακρίβεια το χρόνο που πήραν τη συνειδητή απόφασή τους. Όμως, μέχρι πρόσφατα, οι γενικές επιπτώσεις του πορίσματος είχαν ξεπεράσει αυτές τις επικρίσεις, τουλάχιστον στα μάτια πολλών μεγάλων νευροεπιστημόνων και κατά την τελευταία δεκαετία περίπου το βασικό αποτέλεσμα του έχει αντιγραφεί και αξιοποιηθεί με όλο και πιο προηγμένες μεθόδους, όπως η fMRI και η άμεση καταγραφή της νευρωνικής δραστηριότητας με τη χρήση εμφυτευμένων ηλεκτροδίων.
Advertisment
Αυτές οι μελέτες όλες κλίνουν προς την ίδια, ανησυχητική κατεύθυνση: Δεν έχουμε πραγματικά ελεύθερη βούληση. Στην πραγματικότητα, μέχρι πρόσφατα, πολλοί νευροεπιστήμονες θα έλεγαν ότι κάθε απόφαση που λαμβάνατε, δεν ήταν πραγματικά ελεύθερη, αλλά στην πραγματικότητα καθορίζεται από νευρικές διεργασίες έξω από το συνειδητό έλεγχο σας.
Ευτυχώς, για εκείνους που βρίσκουν αυτή την κατάσταση φιλοσοφικά (ή υπαρξιακά) περίπλοκη, τα πράγματα αρχίζουν να καλυτερεύουν. Χάρη σε ορισμένες νέες επαναστατικές μελέτες, μεταξύ των οποίων μία που δημοσιεύθηκε τον περασμένο μήνα στo “Proceedings of the National Academy of Sciences” από ερευνητές στη Γερμανία, υπάρχουν τώρα κάποιες ενδείξεις που δείχνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση: oι νευροεπιστήμονες επανεξετάζουν τολμηρά αξιώματα του παρελθόντος και υποδεικνύουν μία πιο ελκυστική εκδοχή της ανθρώπινης αυτονομίας. Ίσως τελικά να έχουμε περισσότερο έλεγχο σε ορισμένες διαδικασίες από ό,τι υποστήριζαν τα αρχικά πειράματα.
Οι Γερμανοί νευροεπιστήμονες ακολούθησαν μια διαφορετική προσέγγιση από την προηγούμενη μελέτη, χρησιμοποιώντας μια μορφή προσομοίωσης του εγκεφάλου σε υπολογιστή, για να δουν εάν οι συμμετέχοντες μπορούσαν να ακυρώσουν μία κίνηση τους, μετά την έναρξη της ασυνείδητης προπαρασκευαστικής εγκεφαλικής δραστηριότητας που προσδιορίστηκε από τον Libet. Αν μπορούσαν, θα ήταν ένα σημάδι ότι οι άνθρωποι μπορούν συνειδητά να παρέμβουν και να κυρήξουν «βέτο»στις διαδικασίες που η νευροεπιστήμη έχει προηγουμένως θεωρήσει αυτόματες και εκτός ελέγχου.
Η δουλειά των συμμετεχόντων ξεκίνησε αρκετά απλά: Έπρεπε να πιέσουν ένα πετάλι με το πόδι τους, όσο το δυνατόν γρηγορότερα κάθε φορά που έβλεπαν ένα πράσινο φως και να ακυρώσουν αυτή την κίνηση κάθε φορά που έβλεπαν ένα κόκκινο φως. Τα πράγματα έγιναν πιο περίπλοκα, όταν οι ερευνητές έβαλαν το κόκκινο φως κάτω από τον έλεγχο ενός υπολογιστή που παρακολουθούσε τα κύματα του εγκεφάλου των συμμετεχόντων.
Δείτε ακόμη: Ελευθέρωσε τον εαυτό σου και πάρε τη δύναμή σου πίσω
Κάθε φορά που ο υπολογιστής εντόπιζε ενδείξεις της ασυνείδητης προπαρασκευαστικής δραστηριότητας του εγκεφάλου, ενεργοποιούσε το κόκκινο φως. Εάν αυτή η προπαρασκευαστική δραστηριότητα είναι πραγματικά ένα σήμα των δράσεων που είναι πέρα από συνειδητό έλεγχο, οι συμμετέχοντες θα πρέπει να ήταν ανίκανοι να ανταποκριθούν σε αυτά τα ξαφνικά κόκκινα φώτα. Στην πραγματικότητα, σε πολλές περιπτώσεις, οι συμμετέχοντες είχαν τη δυνατότητα να ακυρώσουν την ασυνείδητη προπαρασκευαστική εγκεφαλική δραστηριότητα και να σταματήσουν την κίνηση στα πόδια τους, πριν καν αρχίσει.
Όμως, υπήρχε ένα σημείο χωρίς επιστροφή: τα κόκκινα φώτα που εμφανίζονταν πολύ γρήγορα (λιγότερο από το 1/4 του δευτερολέπτου) στην αρχή μίας κίνησης τουποδιού, δεν μπορούσαν να ανασταλούν πλήρως. Απλά δεν υπήρχε χρόνος για το νέο σήμα ακύρωσης, να προσπεράσει την προηγούμενη εντολή κίνησης των ποδιών. Αλλά και πάλι, η θεμελιώδης αρχή, ισχύει. Τα αποτελέσματα αυτά δείχνουν τουλάχιστον ότι σε κάποια δραστηριότητα όπως έχει προσδιοριστεί από τον Libet μπορεί, στην πραγματικότητα, να ασκηθεί βέτο από τη συνειδητή βούληση.
«Οι αποφάσεις ενός ατόμου δεν είναι στο έλεος των ασυνείδητων και αρχικών εγκεφαλικών κυμάτων», δήλωσε στο Δελτίο Τύπου της μελέτης ο επικεφαλής της έρευνας, Δρ.John-Dylan Haynes της Charité – Universitätsmedizin στο Βερολίνο. «Οι άνθρωποι βρίσκονται σε θέση να παρεμβαίνουν ενεργά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και να διακόπτουν μία κίνηση. Παλαιότερα οι άνθρωποι είχαν χρησιμοποιήσει τα προπαρασκευαστικά σήματα του εγκεφάλου για να επιχειρηματολογήσουν εναντίον της ελεύθερης βούλησης. Η μελέτη μας δείχνει τώρα ότι η ελευθερία είναι πολύ λιγότερο περιορισμένη από ό,τι εθεωρείτο μέχρι σήμερα».
Αυτό το νέο εύρημα υποστηρίζεται σε ακόμη μία έρευνα από Γάλλους νευροεπιστήμονες που δημοσιεύθηκε το 2012 στο PNAS, η οποία επίσης αμφισβήτησε τον τρόπο που η εργασία του Libet ερμηνεύεται συνήθως. Αυτοί οι ερευνητές πιστεύουν ότι η υποτιθέμενη ασυνείδητη προπαρασκευαστική δραστηριότητα του εγκεφάλου που προσδιορίζεται από τον Libet, είναι μόνο μέρος μιας μάλλον μιας τυχαίας ύφεσης και ροής υποβόσκουσας νευρωνικής δραστηριότητας και ότι οι κινήσεις αυτές συμβαίνουν όταν η δραστηριότητα αυτή ξεπεράσει ένα ορισμένο όριο. Με βάση αυτό, οι εκ προθέσεως κινήσεις των ανθρώπων θα πρέπει να είναι πιο γρήγορες όταν γίνονται σε μια στιγμή που απλά τυχαίνει να συμπίπτουν όταν η υποσυνείδητη ύφεση και η ροή της δραστηριότητας βρίσκονται σε ένα υψηλό σημείο.
Και αυτό είναι ακριβώς αυτό που βρήκε η γαλλική ομάδα. Καθώς πατούσαν επανειλημμένα ένα κουμπί με το δάχτυλό τους, μερικές φορές αυθόρμητα και άλλες φορές μετά από ένα τυχαίο ήχο, οι ερευνητές κατέγραψαν τα εγκεφαλικά κύματα των συμμετεχόντων. Διαπίστωσαν ότι οι συμμετέχοντες τους ήταν πολύ πιο γρήγοροι στην ανταπόκριση στους ήχους όταν οι ήχοι συνέπιπταν ακριβώς τη στιγμή που η τυχαία υποβόσκουσα εγκεφαλική δραστηριότητα, κορυφωνόταν.
Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι είναι ώρα για μια νέα προοπτική στα αποτελέσματα του Libet. Ισχυρίζονται ότι τα αποτελέσματα τους καλούν «για μια επαναξιολόγηση και επανερμηνεία ενός μεγάλου σώματος της εργασίας» και ότι εδώ και 50 χρόνια ο τομέας τους μπορεί « να μετρούσε, να χαρτογραφούσε και να ανέλυε ό,τι μπορεί να αποδειχθεί ως ένα αξιόπιστο ατύχημα: τη φλοιώδη πιθανή ετοιμότητα».
Και όπως και οι ομόλογοί τους στη Γερμανία, οι νευροεπιστήμονες λένε ότι η νέα εικόνα είναι πολύ πιο σύμφωνη με τη διαισθητική αίσθηση της ελεύθερης βούλησής μας. Όπως εξηγούν, όταν έχουμε σχηματίσει μια αόριστη πρόθεση να κινηθούμε, αυτή η πρόθεση τροφοδοτεί το υπόβαθρο ύφεσης και τη ροή της νευρικής δραστηριότητας. Όμως η συγκεκριμένη απόφαση να ενεργήσουμε πραγματοποιείται τελικά, μόνο όταν η νευρωνική δραστηριότητα ξεπεράσει ένα συγκεκριμένο όριο, με αποτέλεσμα η υποκειμενική μας αίσθηση ότι πήραμε αυτή την απόφαση, να συμπίπτει με αυτό το σημείο ή με μια σύντομη στιγμή αργότερα. «Όλο αυτό αφήνει ανέπαφη την κοινή μας λογική σε μεγάλο βαθμό», γράφουν.
