Η πολιτική καθρεφτίζει την αυτογνωσία και το αντίθετο. Η διακήρυξη του Ρουσσώ ότι όποιος προσπαθεί να χωρίσει την πολιτική από την ηθική δεν καταλαβαίνει καμία από τις δύο δεν βρήκε παρά ελάχιστη ανταπόκριση. Κι όμως, η ιστορία θα ήταν διαφορετική εάν η αυτογνωσία της κοινωνίας επέτρεπε την υιοθέτησή της. Το άρθρο επιχειρεί μια φευγαλέα αναδρομή της πορείας αυτής της σχέσης στη σύγχρονη εποχή και του τοπίου της παγκόσμιας κρίσης που απλώνεται με ταχύτητα.
Αυτογνωσία και νεωτερικότητα
Advertisment
Τη μετάβαση στην αναγέννηση σηματοδότησε ο ενθουσιασμός για τις οργανωτικές δυνάμεις της σκέψης. Ο άνθρωπος αντικατέστησε την πίστη (το βίωμα δεν τον απασχόλησε καν) με την κοινή λογική που προτιμούσε να την ασκούν οι “ειδικοί”. Η εμπειρία του έδειξε ότι η πίστη στο Θεό δεν μπόρεσε να σταματήσει τους αιματηρούς θρησκευτικούς πολέμους, ούτε τον μεγάλο λοιμό, τις βαναυσότητες της ιερής εξέτασης ή τα παραδείγματα υποκρισίας και πλουτισμού των καρδιναλίων. Η λατρεία της απρόσωπης και ορθολογικά σχεδιασμένης τεχνικής και της στατιστικής λογιστικής αντικατέστησε τη λατρεία του Θεού. Ο παράγοντας άνθρωπος εξακολούθησε να αγνοείται στους σχεδιασμούς παρά την έμφαση στον ανθρωπισμό! Θέτοντάς το διαφορετικά ο θεωρούμενος από πολλούς ως τελευταίος αναγεννησιακός φιλόσοφος Λιούις Μάμφορντ επικαλείται το πρόβλημα της παραγνώρισης της σημασίας της αυτοπραγμάτωσης στη λύση των κοινωνικών προβλημάτων λέγοντας ότι:
«για να έχουμε φιλικές σχέσεις με όλα τα κομμάτια της ανθρωπότητας, θα πρέπει να έχουμε φιλικές σχέσεις με όλα τα κομμάτια του εαυτού μας»(1)
Η αυτογνωσία του ανθρώπου της αναγέννησης στηρίζεται στη σιγουριά του “σκέπτομαι άρα υπάρχω” του Καρτέσιου. Ακόμη και πιο πρόσφατα οι προσπάθειες του φιλοσόφου της φαινομενολογίας Έντμουντ Χούσερλ να καταδείξουν τον ψυχολογισμό πάνω στον οποίο θεμελιώνονται τα “αντικειμενικά” κριτήρια της επιστήμης δεν βρήκαν ανταπόκριση. Ως εκ τούτου, το κυρίαρχο πρότυπο της αυτογνωσίας υποδείκνυε μια προσέγγιση που να οδηγεί σε “απτά και μετρήσιμα” αποτελέσματα για να έχουν “αξία”. Περιορίστηκε στην αναζήτηση της γνώσης λειτουργίας του σώματος -και της εξαιρετικής προόδου της ιατρικής-, στην αναζήτηση της χημείας του εγκεφάλου και την μπιχεβιοριστική ψυχολογία.
Η παραγνώριση τόσο της αμφίδρομης σχέσης με τον Θεό όσο και της καλλιέργειας της αγαθής φύσης του ανθρώπου αναγνωρίστηκε από λίγους αναγεννησιακούς φιλόσοφους όπως ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ που διατείνονταν ότι «αυτοί που θα θελήσουν να πραγματευτούν χωριστά την πολιτική και την ηθική δεν καταλαβαίνουν τίποτα για καμιά από τις δύο».(2) Ενδεικτικό της κυρίαρχης τάσης είναι ότι “η θεωρία των ηθικών συναισθημάτων” του Άνταμ Σμιθ αλλά και οι χιλιάδες σελίδες αλχημικών σημειώσεων του Ισαάκ Νεύτωνα είχαν περάσει στη λήθη και μόνο τα τελευταία χρόνια άρχισαν να προκαλούν το δημόσιο ενδιαφέρον χωρίς το φόβο της μομφής για ενασχόληση με το “σκοταδισμό”.
Advertisment
Αυτή η θέση για τον εαυτό δρομολόγησε ένα κύκλο πολιτικής σκέψης που επικεντρώθηκε στη δημιουργία ενός δημοκρατικού κράτους, που, μέσω της ορθολογικά σχεδιασμένης οργάνωσης, θα θεράπευε τις άθλιες συνθήκες υγιεινής και εργασίας, τον τερματισμό του αναλφαβητισμού και της δεισιδαιμονίας. Ομολογουμένως έγιναν τεράστια βήματα που χωρίς αυτά δεν θα ήταν δυνατή η δημόσια έκθεση ιδεών όπως του παρόντος κειμένου.
Η αναμονή υπερβολικών προσδοκιών από τη μηχανική-στατιστική αντίληψη και την καθολική εφαρμογή τεχνικών είναι φαινόμενο της νεωτερικότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο πολιτικός ολοκληρωτισμός έγινε θηριώδης στην εποχή της νεωτερικότητας. Τα παραδείγματα του Ναζισμού, του φασισμού και των αρχικών σταδίων του κομμουνισμού είναι χαρακτηριστικά.
Η εμπειρία της ελεγχόμενης οικονομίας του κομμουνισμού, αλλά, και του φιλελευθερισμού του “αόρατου χεριού” και του δόγματος της “αυτορρύθμισης” των αγορών, κατέδειξε πως ο σχεδιασμός που παραγνωρίζει τη δυναμική των ανώτερων και των κατώτερων όψεων της ανθρώπινης ψυχής είναι αποτυχημένος και επικίνδυνος. Τα αποτυχημένα αυτά πειράματα είναι απόρροια ενός ιστορικού υλισμού που θεωρεί ότι η συνείδηση είναι ένα αυτόματο του περιβάλλοντος και αρνείται τις ωθήσεις του πνεύματος, καθώς, και ενός φιλελευθερισμού που θεωρεί τη συνείδησή ένα αυτόματο της επιθυμίας για κέρδος.
Η υπερβολική εμπιστοσύνη στη σχεδιαστική δεινότητα των “ειδικών” απογυμνώθηκε επίσης από την ανικανότητά της να προβλέψει και να ελέγξει τους περιβαλλοντικούς κινδύνους. Στην πραγματικότητα αυτή η ανικανότητα αποτελεί συνέπεια του προβλήματος αυτογνωσίας της “ειδικευμένης άγνοιας” και είναι βασικό χαρακτηριστικό των νεωτερικών υπερβολών. Με όρους δαρβινισμού ο σχεδιασμός που γίνεται αποκλειστικά με την αναλυτική και στατιστική σκέψη -επειδή είναι αδύνατο να συλλάβει το απροσδόκητο και το νέο- θα υπολείπεται σε βιωσιμότητα αυτού που υπακούει σε μια ολιστική και συνθετική αντίληψη της ζωής.
Ο παράγοντας που διαψεύδει στην εφαρμογή τους τα “ορθολογικά” σχεδιασμένα οικονομικά και πολιτικά συστήματα είναι η ανθρώπινη βούληση, η οποία δεν είναι απόλυτα προβλέψιμη ακόμη και από τους καλύτερους στατιστικολόγους. Τα τελευταία χρόνια λόγω της προόδου που έχει σημειωθεί στην “θεωρία του χάους” οι ιστορικοί ενθαρρύνονται να μελετούν α) τον εξελικτικό, απρόβλεπτο και ανατρεπτικό ρόλο του ανθρώπινου πνεύματος που κατά διαστήματα εισάγει καινοτομίες σε επίπεδο ιδιοτήτων και ιδεών, αλλά, και β) τον ανατρεπτικό στους ανθρώπινους σχεδιασμούς ρόλο των απρόβλεπτων φυσικών φαινόμενων. Έτσι, κάθε ισχυρισμός για “απόλυτο” σχεδιασμό θα έπρεπε να ακούγεται γελοίος. Η αυτογνωσία μας ως κοινωνία βρίσκεται μπροστά σε ένα νέο κύκλο ευκαιρίας για διεύρυνση μαθαίνοντας να αποκομίζουμε σοφία από τη γνώση που με τόση δυσκολία συγκεντρώσαμε.
Αυτογνωσία και πολιτική στον 20ό αιώνα
Η ζωή στη μεταπολεμική Δύση των “ευκαιριών” και της “αξιοκρατίας” αφαίρεσε από τον μέσο πολίτη το άλλοθι -του απωθημένου και της φτώχειας- για την αναλγησία του. Στην καπιταλιστική Δύση των “ευκαιριών” και της “αξιοκρατίας” ο κύκλος της αυτοεκτίμησης και κοινωνικής καταξίωσης είχε πολλούς “αποφοίτους”. Έτσι, ένας κρίσιμος για κοινωνικές αλλαγές αριθμός ανθρώπων ήρθε αντιμέτωπος με ένα νέο ορίζοντα, αυτόν που άνοιγε η διάψευση των προσδοκιών της επιθυμίας για υλικές επιτεύξεις. Ο “κορεσμένος άνθρωπος” ήταν μια διαδεδομένη μεταπολεμικά έκφραση στη Δύση όπου περιέγραφε τον άνθρωπο που βίωνε τον κορεσμό όλων των επιθυμιών του για υλικά αποκτήματα και την επακόλουθη γεύση της θλίψης. Αυτό δημιούργησε ένα πεδίο κρίσης για ένα καθοριστικό αριθμό ανθρώπων που παρουσίαζε μια δυνητική απειλή για το κυρίαρχο πρότυπο ζωής. Μια μερίδα του πληθυσμού έθεσε τον εαυτό της έξω από το “μαντρί”. Στους κόλπους της δέχθηκε μια ποικιλία ανθρώπων η ποιότητα των οποίων διέφερε.
Προκλήθηκε, έτσι, μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την αυτογνωσία, το διαλογισμό, το “βίωμα της ενότητας” και την “επανασύνδεση με το πνεύμα”. Αυτό με τη σειρά του εφέλκυσε την ανταπόκριση σε νέες ιδέες για τη θέση του ανθρώπου στον πλανήτη και την ευθύνη του για τα άλλα βασίλεια της φύσης, την αναζήτηση εναλλακτικών οικονομικών συστημάτων και εμπλουτισμού των συστημάτων υγείας με πρακτικές της εναλλακτικής ιατρικής κ.λπ.
1. Στην Αμερική αυτό μεταφράστηκε σε κινήματα όπως αυτά των χίπις που αμφισβητούσαν το οικονομικό μοντέλο ή τους πολέμους εναντίον του κομμουνισμού. Είναι πλέον γνωστό ότι την εποχή του ψυχρού πολέμου αποτέλεσαν αντικείμενο αφανούς “ενδιαφέροντος” των υπηρεσιών του κράτους οι οποίες σε συνδυασμό με τη βίαιη και φανερή αστυνομική καταστολή τα απολιτικοποίησαν και τα διέλυσαν. Ο φόβος της βίαιης καταστολής και του κοινωνικού στιγματισμού αποδείχθηκε ισχυρότερος της ανάγκης για πολιτική έκφραση.
Τα επόμενα χρόνια κάποιοι άνθρωποι προσπάθησαν να εισάγουν νέες ιδέες στα δυο κυρίαρχα κόμματα. Το Δημοκρατικό κόμμα φαίνεται έχει αφομοιώσει αποσπασματικά και όχι συστημικά τον κίνδυνο των κλιματικών αλλαγών και της αειφορίας. Η συστημική υιοθέτηση λύσεων για την περιβαλλοντική κρίση θα απαιτούσε αλλαγή οικονομικού μοντέλου και άρα ανατροπή των σχέσεων εξουσίας, πράγμα αδιανόητο για κόμμα εξουσίας. Μερικές “περιβαλλοντικές” πολιτικές που προωθούνται από τα κράτη κινούν υποψίες ότι στοχεύουν στην επέκταση του φαινομένου της υπερσυγκέντρωσης εξουσίας σε μια ελίτ.
2. Στην Ευρώπη η στροφή προς την αυτογνωσία έφερε τη δυναμική της καλής θέλησης στο προσκήνιο και την πίστη πως μέσω αυτής μπορούν να θεραπευτούν πολλά προβλήματα. Αυτό μεταφράστηκε ως πίεση για άσκηση περιβαλλοντικών πολιτικών, για διεύρυνση του κράτους πρόνοιας, για άρση των κοινωνικών ανισοτήτων και του κοινωνικού αποκλεισμού, για προστασία των μειονοτήτων, για αποτροπή του κινδύνου να ελέγχουν τους σπόρους μια χούφτα εταιρίες. Μεταπολεμικά ο εθελοντισμός γνώρισε πρωτόγνωρα επίπεδα διάδοσης και οι πρωτοβουλίες μη κυβερνητικών οργανώσεων προκάλεσαν τόσο μεγάλο ενδιαφέρον στους πολίτες ώστε να δημιουργηθούν “πράσινα κόμματα”. Αυτό με τη σειρά του ανάγκασε τα άλλα κόμματα να υιοθετήσουν, όπως και στην Αμερική, αποσπασματικά μερικές από αυτές τις νέες ιδέες αποφεύγοντας όμως τη συστημική τους ένταξη. Το πρόβλημα της μη συνθετικής σκέψης υπάρχει ακόμη και στα περιβαλλοντικά κόμματα τα οποία δεν έχουν πείσει τους πολίτες για τη βιωσιμότητα των προτάσεών τους. Πολλοί τους κατηγορούν ότι προσπαθούν να εφαρμόσουν ολιστικές ιδέες με το γνωστό νεωτερικό μηχανικό τρόπο προσέγγισης, κάνοντας λόγο για τον κίνδυνο του “πράσινου αδόλφου”.
3. Πρέπει να αναφερθούν, επίσης, εκείνες οι ομάδες οι οποίες απογοητευμένες από τις επιδόσεις της νεωτερικότητας επέστρεψαν στην ιδιώτευση της εσωστρεφούς μεσαιωνικής – ευλαβικής και απολίτικης εσωτερικής αναζήτησης. Συχνά υιοθετούν δεισιδαιμονίες και προλήψεις αυτής της εποχής. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η ουδετερότητά τους δυνάμωσε τις πιθανότητες των Ναζί να “προσφέρουν” στον πληθυσμό του πλανήτη, μεταξύ άλλων, το “ευεργέτημα του αναλφαβητισμού”, της στέρησης των πολιτικών δικαιωμάτων από τους πολιτικά “ηλίθιους και δειλούς”, της “δίκαιης” υπαγωγής λαών, όπως των σλάβων, σε καθεστώς δουλείας και της ανάγνωσης αποκλειστικά βιβλίων της αρεσκείας τους.
Περί σφετερισμού ο λόγος
Η έλλειψη διάκρισης είναι η αιτία που δεν αναγνωρίστηκε έγκαιρα η εφαρμογή κάποιων αρνητικών εξελίξεων με αφορμή τις νέες ιδέες. Επίσης, φανερώθηκε η απουσία της συνθετικής σκέψης με την οποία προσεγγίζονται αυτές. Τρία παραδείγματα ακολουθούν παρακάτω:
1. Μεγάλα οικονομικά συμφέροντα του πλούτου “αξιοποίησαν” την αποδοχή -από τους λαούς- του ιδεαλισμού της ενότητας για την εφαρμογή πολιτικών “παγκοσμιοποίησης”, που στην πραγματικότητα υπήρξαν το μέσο για την κλοπή του πλούτου και της ανεξαρτησίας των κρατών. Επίσης, διάφορα πειράματα φεντεραλισμού εξελίσσονται σε οχήματα νέων μορφών διακρατικού ολοκληρωτισμού.(3)
2. Με το πρόσχημα της περιβαλλοντικής πολιτικής προωθείται η συγκέντρωση του ελέγχου σε μια χούφτα εταιριών και τραπεζών “πολύ μεγάλων για να πεθάνουν”. Στο στόχαστρο έχουν προστεθεί πλέον το νερό, οι σπόροι, η διατροφή και η καλλιεργήσιμη γη.
3. Η πρακτική της επίκλησης, από τα κράτη της Δύσης, της καταπάτησης του ιδεώδους των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συχνά στοχεύει στη λεηλασία των κρατών που επικρίνουν και όχι στο ειλικρινές ενδιαφέρον για την τύχη τους. Η περίπτωση του πολέμου στο Ιράκ είναι αρκετή για να ερμηνεύσει γιατί η λέξη “ανθρώπινα δικαιώματα” έχει γίνει συνώνυμο της λέξης “λεηλασία”.(4)
Αυτά τα λάθη φαίνονται αναπόφευκτα εάν συνειδητοποιηθεί το γεγονός ότι στην πλειονότητα των περιπτώσεων οι νέες ιδέες δεν “χωνεύτηκαν” στη συνείδηση, αλλά προσεγγίστηκαν με όρους του παρελθόντος. Σύγχρονο εναλλακτικό κίνημα που υιοθετεί την ανάγκη για αυτογνωσία προτείνει ως οριστική λύση στα προβλήματα του ανθρώπου την ανάθεση του έργου της δίκαιης διανομής πόρων σε ένα λογισμικό!
Δεν αρκούν οι δυνατότητες της οργανωτικής σκέψης -που χαρακτήρισαν τη νεωτερική δυναμική- ούτε η αυτογνωσιακή αίσθηση των ηθικών και ψυχολογικών ορίων του ανθρώπινου σχεδιασμού απέναντι στη φύση και το Θεό -που χαρακτήρισε την εποχή της άνθησης της Χριστιανικής φιλοσοφικής σκέψης. Μια νέα συνθετική προσέγγιση (5) είναι απαραίτητη και εξακολουθεί να αποτελεί ένα ζητούμενο όπως και η αναγνώριση αυτής της ανάγκης από ένα κρίσιμο αριθμό πολιτών!
Η πρόκληση του 21ου αιώνα
“Το τοπίο είναι γεμάτο με μορφές ολοκληρωτισμού με διαφορετικό πρόσωπο η κάθε μια, στην οικονομία, στην πολιτική, στη θρησκεία και στον πολιτισμό. Όλες αυτές οι παραμορφώσεις και οι στρεβλώσεις πρέπει να αντιμετωπιστούν ενιαία ως μια ανθρωπολογική παθογένεια του συστήματος” (6)
Με βάση την εμπειρία του παρελθόντος μπορούμε να εμπιστευθούμε πολλά πράγματα στον καθολικά εφαρμοσμένο και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό. Η οργάνωση του κράτους πρόνοιας, της δημόσιας υγείας, της εθνικής άμυνας, της δικαιοσύνης, της φορολογικής πολιτικής, της μαζικής παιδείας, κ.λπ. δεν μπορεί να γίνει χωρίς τις καινοτομίες της νεωτερικότητας. Ο καθολικός σχεδιασμός και εφαρμογή του νόμου αποτελούν από πολλές πλευρές μια προστασία απέναντι στην οπισθοδρόμηση του πολιτισμού. Από αυτή τη σκοπιά, η καθολικά εφαρμοσμένη τεχνική προστατεύει το εν υπνώσει πνεύμα μέσα στον άνθρωπο από τον εκφυλισμό του φορέα του, αποτρέποντας την εγκληματικότητα, τον κανιβαλισμό, την οικογενειακή βία, τον αναλφαβητισμό, τη γονεακή και πολιτική αποποίηση ευθυνών κ.λπ. Αυτό ίσως είχε στο νου του ο Ρουσσώ όταν έγραφε στο κοινωνικό συμβόλαιο ότι μέσω αυτού “θα εξαναγκαστεί να είναι ελεύθερος”.(7) Είναι ένα θέμα τεράστιο και αφορά, ίσως, στο μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Από την άλλη, όσο περισσότερο ο άνθρωπος μεταμορφώνεται από ένα εγωιστικό όν σε μια παρουσία του πνεύματος τόσο ο σχεδιασμός της κοινωνικής μηχανικής θα αποτελεί εμπόδιο για την ελεύθερη έκφρασή του.
Παρόλη, όμως, την πρόοδο της νεωτερικότητας βρισκόμαστε μπροστά σε ένα νέο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας που δεν φαίνεται καμία γνωστή κοινωνική η πολιτική δύναμη να το σταματά. Μια πυραμίδα εκτροπής νομιμοποιεί πολιτικές προσβολής της ποιότητας ζωής, της υγείας, της παιδείας, των εργασιακών δικαιωμάτων ακόμη και της ελεύθερης αγοράς που επικαλούνται οι αυτουργοί της. Τα μεταλλαγμένα δεν αποτελούν απειλή μόνο για την υγεία. Η επιμόλυνση των εδαφών θέτει τη διατροφή στον έλεγχο μιας ελίτ εταιριών. Ποτέ στην ιστορία σε παγκόσμιο επίπεδο δεν υπήρξε τέτοια ζωτική απειλή ελέγχου!
Από την άλλη, η αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών απειλών απαιτεί μια δραματική αλλαγή τρόπου ζωής για την οποία ελάχιστοι είναι διατεθειμένοι να εργαστούν, καθώς, οι πολίτες δεν θέλουν να χάσουν τη βολή τους, οι πολιτικοί τη θέση τους και η οικονομική ελίτ τον κυρίαρχο ρόλο εξουσίας.
Ποτέ στο παρελθόν δεν υπήρξαν σε παγκόσμιο επίπεδο ταυτόχρονα τόσο καλά πληροφορημένοι λαοί. Το ζητούμενο που παραμένει είναι η παρουσία τους στα κοινά. Οι λαοί εθελοτυφλούν μη αντιλαμβανόμενοι την αδυναμία της απρόσωπης γραφειοκρατικής οργάνωσης του κράτους να δώσει λύση στα οικονομικά, περιβαλλοντικά, γεωστρατηγικά και λοιπά αδιέξοδα χωρίς την υπεύθυνη θέλησή τους που θα οφείλει να της δίνει περιεχόμενο και σκοπό.
Αυτή τη φορά η “συλλογική βούληση” δεν αφορά μόνο στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων -κατάργηση δουλείας, δικαιώματα στις γυναίκες, δικαιώματα στους έγχρωμους- αλλά και στα δικαιώματα των ζώων και στη σχέση του ανθρώπινου βασιλείου μέσα στην πλανητική ζωή. Διακηρύξεις της UNESCO που μιλούν για την αξία που έχουν όλα τα όντα του οικοσυστήματος ανεξάρτητα από αυτή που τους αναγνωρίζουν οι άνθρωποι είναι ενδεικτικές τόσο των διεργασιών αυτογνωσίας που γίνονται μέσα στην ανθρώπινη φυλή όσο και της ποιότητας των πολιτικών προκλήσεων μπροστά στην οποία βρίσκεται.
Καταλήγοντας στον αιώνα που διανύουμε, «η ανθρωπότητα πρέπει πρώτα να δει αν θέλει να ζει. Αυτή πρέπει κατόπιν, να αναρωτηθεί αν θέλει μόνο να ζει ή εκτός απ’ αυτό, να καταβάλει την αναγκαία προσπάθεια για να συντελεστεί, μέχρι στον απρόσβλητο πλανήτη μας, η ουσιαστική λειτουργία του σύμπαντος, που είναι μια μηχανή δημιουργίας θεών»(8)
Αναφορές:
(1) Λιούις Μάμφορντ, “Οι μεταμορφώσεις του ανθρώπου”, Νησίδες, σελ. 167
(2) Jean Jacques Rousseau, “Αιμίλιος”, εκδόσεις Πλέθρον, Τόμος Ά, σελ. 29
«Αυτοί που θα θελήσουν να πραγματευτούν χωριστά την πολιτική και την ηθική δεν καταλαβαίνουν τίποτα για καμιά από τις δύο»
(3) Μουτσοπούλου Ιωάννα, Το κράτος στην ελεύθερη οικονομία (‘Γ Μέρος): Η οικονομία ως τομέας ισχύος και εξουσίας, solon.org.gr
(4) Μουτσοπούλου Ιωάννα, Το δημόσιο συμφέρον χωρίς το κράτος πρόνοιας και τα Ατομικά Δικαιώματα ως μέρος του, solon.org.gr
(5) Ζήσης Γιάννης, H Περιβαλλοντική θεώρηση ως βάση για μια ολιστική, συνθετική και πλανητική επιστήμη, solon.org.gr
(6) Ζήσης Γιάννης, Ολοκληρωτισμός και ανθρωπολογική συστημική παθογένεια, solon.org.gr
(7)Jean Jacques Rousseau, Το κοινωνικό συμβόλαιο, εκδόσεις Πόλις, σελ 66
(8) Henri Bergson, “Οι δυο πηγές της ηθικής και της θρησκείας”, σελ.246
Μπέλεσης Αλέξανδρος
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων
