Γράφει ο Αντώνης Γαβαλάς, MSc
Η ανθρώπινη σκέψη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως διττή. Από τη μία έχουμε τη συναισθηματική προσέγγιση και από την άλλη τη λογική κρίση. Ήρθε η ώρα να απελευθερωθούμε από τα αρχετυπικά ένστικτα και τις προγονικές παρορμήσεις. Η ανάπτυξη της ανθρωπότητας θα επέλθει εφόσον αρχίσουμε να αξιοποιούμε όλες τις δυνατότητες που προσφέρει η εγκεφαλική μας εξέλιξη.
Advertisment
Είτε μιλάμε για συναίσθημα είτε για σκέψη αναφερόμαστε ουσιαστικά σε εγκεφαλικές λειτουργίες που εντοπίζονται σε διαφορετικές περιοχές του μυαλού μας και εκφράζονται μέσα από διαφορετικές διεργασίες, υποσυνείδητες και συνειδητές αντίστοιχα. Το συναίσθημα συνδέεται με την παρόρμηση, τις γρήγορες, αλλά και επιρρεπείς σε λάθη αποφάσεις, ενώ η σκέψη μειώνει τις πιθανότητες λάθους (δεν τις εξαλείφει φυσικά) αναλύοντας διεξοδικά τα δεδομένα. Θα λέγαμε πως ο εγκέφαλος λειτουργεί κάπως αντίστροφα. Ο υποφλοιικός εγκέφαλος εξετάζει τα πράγματα επιφανειακά και ο φλοιικός εγκέφαλος αναλύει σε βάθος τα δεδομένα.
Αν το δούμε εξελικτικά, τα ανώτερα εγκεφαλικά τμήματα (φλοιός), που αντιστοιχούν και σε ανώτερες νοητικές λειτουργίες, δημιουργήθηκαν αργότερα στο χρόνο. Το κέντρο του εγκεφάλου μας προηγήθηκε της εξέλιξης και μένει βαθιά ριζωμένο μέσα μας να κατευθύνει τις πράξεις μας μέσα από τα ένστικτα και τις συναισθηματικές εφορμήσεις. Και η ισχύ που ασκεί πάνω μας είναι ισχυρή. Αν το υποσυνείδητο έχει μια λανθασμένη αντίληψη για τον κόσμο, θα παραμείνει λανθασμένη σε κάθε σκέψη και απόφαση που παίρνει, εκτός κι αν ενεργοποιηθεί η συνειδητή, λογική σκέψη και εξετάσει εκ νέου τα δεδομένα όσο πιο αντικειμενικά γίνεται. Σίγουρα δεν είναι εύκολο γιατί απαιτεί συνεχή εγρήγορση, δηλαδή καταβολή ενέργειας που είναι περιορισμένη. Η αυθόρμητη ενστικτώδης αντίδραση και σκέψη είναι πιο εύκολη γι’ αυτό ο εγκέφαλός μας την προτιμά, λόγω εξοικονόμησης ενέργειας.
Είναι όμως και παγίδα που έχει τις ρίζες της στον πρωτόγονο άνθρωπο κι από ό,τι φαίνεται η ανθρωπότητα δεν έχει ξεφύγει ακόμα από τη «ζούγκλα». Το μόνο που έχει καταφέρει είναι να φτιάξει μια δικιά της. Εξακολουθούμε να υποτασσόμαστε στους ενστικτώδεις νόμους του ισχυρού και του ανελέητου κυνηγιού. Αυτό όμως είναι εξέλιξη ή απλώς μια διαφορετική εκδοχή; Ο προορισμός του ανθρώπου είναι να οδηγηθεί κάποια στιγμή στην εξύψωση του πνεύματος, μια κατάσταση όπου η ανθρωπότητα θα είναι καλή, αγνή και ηθική από δική της επιλογή, με δική της ελεύθερη και συνειδητή βούληση. Οι πράξεις θα οδηγούνται από το τι είναι σωστό για το σύνολο κι όχι για το άτομο.
Advertisment
Ωστόσο, υπάρχει ένας αστικός μύθος, ότι χρησιμοποιούμε μονάχα το 10% του εγκεφάλου μας, που ίσως πολλοί ακόμα να τον θεωρούν αληθινό. Πιστεύετε πως ο εγκέφαλος αναπτύχθηκε σε όγκο δίχως να υπάρχει λόγος, δίχως να έχει κάποια χρησιμότητα; Χρησιμοποιούμε όλο μας τον εγκέφαλο, απλά υπάρχει μια εξειδίκευση. Κάθε φορά που εκτελούμε μια διεργασία ενεργοποιούνται και τα κατάλληλα τμήματα που είναι υπεύθυνα για αυτήν. Λόγω περιορισμένης ενέργειας χρησιμοποιούμε τα τμήματα εκείνα του εγκεφάλου που είναι απαραίτητα.
Από εκεί και πέρα είναι στη δική μας επιλογή να ενεργοποιούμε διαφορετικά τμήματα, εξετάζοντας διαφορετικά δεδομένα και με διαφορετικούς συνδυασμούς προτού πάρουμε μια απόφαση. Έτσι γινόμαστε πιο δημιουργικοί. Το πρόβλημα δεν είναι τι ποσοστό του εγκεφάλου μας χρησιμοποιούμε, αλλά σε τι ποσοστό εμείς τον αξιοποιούμε.
Είναι αλήθεια λοιπόν πως από τη μεταιχμιακή περιοχή του εγκεφάλου μας, μια υποφλοιϊκή περιοχή, πηγάζουν τα συναισθήματά μας και οι παρορμήσεις μας. Είναι αλήθεια επίσης πως οι αποφάσεις παίρνονται πρώτα στο υποσυνείδητο επίπεδο και κατόπιν γίνονται αντιληπτές από το συνειδητό. Στο υποσυνείδητο, μαζί με τις παρορμήσεις, βρίσκονται και οι παγιωμένες, μαθημένες αντιλήψεις, βασισμένες στις προηγούμενες εμπειρίες. Αυτές όμως αποτελούν συνήθως ελλιπή δεδομένα για την ανάλυση μιας κατάστασης και σε συνδυασμό με τα ενστικτώδη συναισθήματα οδηγούν σε λανθασμένες εκτιμήσεις.
Ο υποσυνείδητος εγκέφαλος είναι προγραμματισμένος να χρησιμοποιεί μοτίβα και να συμπληρώνει τα κενά για να μεταπηδά σε εύκολα και γρήγορα συμπεράσματα. Αυτή η έλλειψη πληροφοριών είναι που οδηγεί σε μεροληπτικές και λανθασμένες αποφάσεις. Εκεί ακριβώς βασίζεται και η τέχνη της χειραγώγησης, που συνήθως την αποκαλούν πειθώ. Οι πολιτικοί και οι μάρκετερ εκεί στοχεύουν για να μας πουλήσουν τα προϊόντα και τις ιδέες τους, στο να ενεργοποιήσουν τα συναισθήματά μας και να παρακάμψουν τη λογική μας κρίση, ώστε να μας ωθήσουν πιο άμεσα στην πράξη για δικό τους όφελος.
Είμαστε δηλαδή στο έλεός τους; Όχι, γιατί έχουμε επιλογή. Μπορεί οι αποφάσεις να λαμβάνονται ασυνείδητα, αλλά η συνείδηση έχει τη δυνατότητα να επιλέξει αν τελικά θα εκτελέσει αυτήν την απόφαση ή όχι. Το μόνο που χρειάζεται είναι να μη βιαστούμε και να σκεφτούμε όσο χρειάζεται ή τουλάχιστον, για επείγουσες καταστάσεις, για όσο χρόνο έχουμε στη διάθεσή μας. Ενεργοποιείστε τα ανώτερα εγκεφαλικά επίπεδα και αναλύστε τις καταστάσεις. Ξεκλειδώστε τις παγιωμένες (μαθημένες) αντιλήψεις και επεξεργαστείτε εκ νέου τα παλιά με τα καινούργια δεδομένα (διότι φυσικά δεν αμφισβητούμε και την αξία όσων έχουμε ήδη μάθει). Η σκέψη θα μας οδηγήσει σε αποφάσεις που θα είναι συνειδητά δικές μας, δε θα χειραγωγούμαστε ούτε από τους άλλους ούτε από την ίδια μας τη συναισθηματική υπόσταση.
Θα αναρωτιέστε αν προτείνεται η κατάλυση των συναισθημάτων. Φυσικά και όχι, τα συναισθήματα είναι χαρακτηριστικά για τον άνθρωπο και σημαντικά για την ύπαρξή μας. Πρέπει να συνεχίσουν να υπάρχουν γιατί μας δίνουν την απαραίτητη ώθηση (κίνητρο) και ενέργεια που χρειάζεται για να ασχοληθούμε με κάτι και να καταβάλουμε προσπάθεια για να πετύχουμε τους στόχους μας. Όμως δεν είναι μόνο αυτά που μας χαρακτηρίζουν και μας διαφοροποιούν από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Το κυριότερο ειδοποιό χαρακτηριστικό είναι η λογική μας σκέψη, η δυνατότητα που μας προσέφερε η ανάπτυξη του εξωτερικού φλοιού του εγκεφάλου μας.
Με τη λογική είναι που θα ελέγξουμε τα συναισθήματά μας και θα αξιοποιούμε μόνο ό,τι καλό έχουν να μας προφέρουν. Γιατί έχουν και τη αρνητική πλευρά, εκείνη που μας ωθεί στην άσκηση βίας, στην έκφραση αρνητικών συμπεριφορών και στην ελλιπή κρίση που διακατέχει τις παρορμητικές μας πράξεις. Τα ανεξέλεγκτα συναισθήματα εντείνουν την τάση μας να έχουμε μια μεροληπτική και συνήθως λανθασμένη αντίληψη του κόσμου και των καταστάσεων και είναι αυτά που μας οδηγούν σε λάθη και αντικοινωνικές συμπεριφορές.
Το νέο μοντέλο της ανθρώπινης σκέψης και νόησης πρέπει να έχει τρία στάδια:
Συναίσθημα: δημιουργείται η επιθυμία και η απαραίτητη ορμή για δράση – πρώτο στάδιο απόφασης
Λογική: επεξεργασία όλων των δεδομένων μιας κατάστασης, μαθημένων και νέων, από διαφορετικές προσεγγίσεις και σε διαφορετικούς συνδυασμούς – δεύτερο στάδιο απόφασης, έλεγχος συναισθημάτων και παρορμήσεων πρώτου σταδίου
Πράξη: η εκτέλεση δράσης με βάση την απόφαση που έχει οριστικοποιηθεί στο δεύτερο στάδιο.
Αυτά τα στάδια θα πρέπει να λειτουργούν μέσα σε ένα γενικότερο πλαίσιο, από τη Μάθηση στην Εκκόλαψη και τελικά στην Αναθεώρηση. Πρόκειται για νοοτροπία μέσα από την οποία θα πρέπει να λειτουργεί η σκέψη. Αυτή είναι η προσέγγιση της συνεχούς αναζήτησης και της μη παγίωσης των γνώσεων και των αντιλήψεων. Εδώ τίθεται υπό εξέταση και η ίδια η πράξη για την ορθότητά της. Πρόκειται για έναν κύκλο συνεχούς μάθησης, μέσω ανάλυσης όλων των υπαρχόντων πληροφοριών και των νέων ερεθισμάτων (δεδομένων).
Μοντέλο Εξέλιξης Ανθρώπινης Σκέψης
Αισθάνομαι – Σκέπτομαι – Πράττω – Μαθαίνω – Ωριμάζω – Αναθεωρώ. Αυτό είναι το μοντέλο του επόμενου εξελικτικού σταδίου της ανθρωπότητας. Το να απελευθερώσουμε τη σκέψη μας σημαίνει να την ελευθερώσουμε από τα δεσμά των συναισθηματικών παρορμήσεων. Αυτό που χρειάζεται είναι να αφιερώσουμε χρόνο και να καταβάλουμε προσπάθεια, να επενδύσουμε σε σκέψη. Το «μυστικό» είναι να μην θεωρούμε τίποτα δεδομένο και να βρισκόμαστε σε διαρκή αναζήτηση.
Πρέπει να δημιουργούμε μια κατάσταση τεχνητής αμφιβολίας για τα πάντα και τους πάντες, ακόμα και τον ίδιο μας τον εαυτό, τις γνώσεις και τα πιστεύω μας, για να τα εξελίξουμε προς το καλύτερο. Ο όρος τεχνητή αμφιβολία αναφέρεται στο γεγονός ότι ακόμα κι όταν είμαστε σίγουροι για κάτι πρέπει να το εξετάζουμε από την αρχή, ψάχνοντας σε όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, κι αν χρειαστεί να το αναθεωρούμε. Ό,τι μαθαίνουμε περνάει από ένα στάδιο ωρίμανσης (εκκόλαψης) προτού εκφραστεί ως προσωπική σκέψη, φιλτραρισμένη μέσα από την ατομική και ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση και αντιληπτική προσέγγιση. Αυτή η ατομικά πρωτογενής σκέψη αναπτύσσει τη συνολική, αρκεί να παραμένει δυναμική κάτω από διαρκή αναθεώρηση. Και ο κύκλος αρχίζει ξανά….
Είναι σίγουρα ο δύσκολος δρόμος και ο εγκέφαλός μας έχει την τάση να είναι οκνηρός και να αντιστέκεται, όμως τίποτα δεν αποκτάται δίχως κόπο και αυτό το γνωρίζουμε όλοι καλά. Αν λοιπόν θέλουμε να κάνουμε ένα εξελικτικό βήμα, να μειώσουμε τα λάθη μας, να γίνουμε καλύτεροι και πιο ηθικοί, να δημιουργήσουμε έναν κόσμο καλύτερο, θα πρέπει να προσπαθήσουμε. Θα πρέπει να σκεφτόμαστε πριν πράξουμε.
——–
Ο Αντώνης Γαβαλάς είναι σύμβουλος διοίκησης και ομαδικής εργασίας, καθώς και συγγραφέας μυθιστορημάτων. Μπορείτε να κατεβάσετε δωρεάν το βιβλίο του με τίτλο «Σκέπτινγκ» εδώ. Αρθρογραφεί στον «Καλό Συνάδελφο», στο «Επιχειρώ» και σε άλλα ηλεκτρονικά και έντυπα μέσα. Επίκεντρο του ενδιαφέροντός του είναι ο άνθρωπος. Κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών του σπουδών στο μάνατζμεντ ανέπτυξε το ενδιαφέρον του για την ανθρώπινη ψυχολογία, προσπαθώντας να κατανοήσει την ανθρώπινη προσωπικότητα. Πρόσφατα εξέλιξε ακόμα περισσότερο τις γνώσεις του μέσα από τα ευρήματα της νευροεπιστήμης και το ρόλο του εγκεφάλου μας στο πώς συμπεριφερόμαστε, μαθαίνουμε, λαμβάνουμε διάφορες αποφάσεις και πώς γενικά αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μας.
