Η Ροζάνα Κονσόνι σκύβει πάνω στο γραφείο, πιάνοντας την άκρη του με το αριστερό χέρι της. Μπροστά της βρίσκεται ένα γκρίζο ορθογώνιο χειριστήριο αφής, και ακουμπάει προσεκτικά τον δείκτη του δεξιού χεριού της σε έναν πράσινο κύκλο στο κέντρο του. Κάθε λίγα δευτερόλεπτα, ένας κόκκινος κύκλος ανάβει σε διαφορετικά σημεία στην περιφέρεια του χειριστηρίου.
Όταν συμβαίνει αυτό, η Ροζάνα πρέπει να σύρει το δάχτυλό της από το πράσινο στο κόκκινο όσο πιο γρήγορα μπορεί. Είναι μια κίνηση που οι πιο πολλοί άνθρωποι θα έβρισκαν εύκολη. Αλλά το μέτωπο της 74χρονης είναι ζαρωμένο από την προσπάθεια και μοιάζει με παιδί που προσπαθεί να γράψει. Θέλει να κινήσει το χέρι της, αλλά το δάχτυλό της σέρνεται αργά, λες και δεν της ανήκει πραγματικά.
Advertisment
«Πάρε ανάσα», τη συμβουλεύει μια νεαρή νευροεπιστήμονας με λευκή ρόμπα, η Ελίζα Φριζάλντι (Elisa Frisaldi). Κάθε φορά που η Ροζάνα φτάνει με επιτυχία στο κόκκινο, ο χρόνος της εμφανίζεται ως γαλάζια μπάρα σε μια γραφική απεικόνιση στο κομπιούτερ της Ελίζα. Βρισκόμαστε στο τμήμα νευροεπιστήμης του Νοσοκομείου Μολινέτε στο Τορίνο της Ιταλίας. Είναι νωρίς το πρωί και έξω λάμπει ο ανοιξιάτικος ήλιος. Λίγο πιο πέρα, άνθρωποι που κάνουν τζόκινγκ ή βγάζουν βόλτα τον σκύλο τους πηγαίνουν πέρα δώθε στο μονοπάτι δίπλα στον ποταμό Πάδο. Αλλά εμείς είμαστε χωμένοι σε ένα υπόγειο δωμάτιο χωρίς παράθυρα και γεμάτο κομπιούτερ, εξοπλισμό εργαστηρίου και έναν γαλάζιο καναπέ.
Η Φριζάλντι είναι μέλος μιας ομάδας της οποίας ηγείται ο πρωτοπόρος στην έρευνα του φαινομένου πλασέμπο, νευροεπιστήμονας Φαμπρίτσιο Μπενεντέτι (Fabrizio Benedetti). Το πρόβλημα με κλινικές μελέτες όπως αυτή της σπονδυλοπλαστικής και της σεκρετίνης είναι ότι δεν έχουν σχεδιαστεί για τη μέτρηση του φαινομένου πλασέμπο, αλλά μόνο για την εξάλειψή του. Οι αλλαγές που εμφανίζονται στην ομάδα με το πλασέμπο μπορεί να οφείλονται σε πολλά αίτια, συμπεριλαμβανομένης της τύχης, οπότε δεν είναι ποτέ σίγουρο πόση είναι η βελτίωση, αν υπάρχει, η οποία οφείλεται στο πλασέμπο καθεαυτό.
Ο Μπενεντέτι και η Φριζάλντι, από την άλλη, χρησιμοποιούν προσεκτικά σχεδιασμένα εργαστηριακά πειράματα για να βρουν πόσο και πότε η πίστη μπορεί να αμβλύνει τα συμπτώματά μας. Η σημερινή εθελόντρια, η Ροζάνα, ήταν 50 ετών όταν παρατήρησε για πρώτη φορά ότι το δεξί χέρι της έτρεμε. Ύστερα από δύο χρόνια άρνησης και αβεβαιότητας, έλαβε επιτέλους τη διάγνωση: Πάρκινσον. Η ασθένεια πλήττει περίπου έναν στους πεντακόσιους∙ περισσότερους από μισό εκατομμύριο ανθρώπους μόνο στις ΗΠΑ. Είναι μια εκφυλιστική ασθένεια στην οποία τα εγκεφαλικά κύτταρα που παράγουν έναν χημικό νευροδιαβιβαστή, την ντοπαμίνη, σταδιακά πεθαίνουν. Καθώς τα επίπεδα ντοπαμίνης στον εγκέφαλο πέφτουν, οι ασθενείς χειροτερεύουν σταθερά βιώνοντας συμπτώματα όπως άκαμπτους μυς, δυσκολία στην κίνηση και τρόμους.
Advertisment
Η ασθένεια αντιμετωπίζεται συνήθως με λεβοντόπα, μια οργανική ένωση που το σώμα τη μετατρέπει σε ντοπαμίνη. Η Ροζάνα, όμως, έχει να πάρει το φάρμακό της από το προηγούμενο βράδυ, οπότε το Πάρκινσον βρίσκεται σε πλήρη έξαρση για το πείραμα της Φριζάλντι. Η Ροζάνα έρχεται κρατώντας σφιχτά το μπράτσο του άντρα της, περπατώντας με ασταθή, συρτά βήματα. Ακόμα και όταν κάθεται, βρίσκεται σε συνεχή κίνηση. Κουνιέται όταν μιλάει, τα ασημένια σκουλαρίκια της ταλαντεύονται και τα χέρια της πάνε πάνω κάτω. Το πιγούνι και ο λαιμός της τρέμουν σαν να μασάει.
Κάτω από το γκρίζο παντελόνι της φοράει προστατευτικά για τα γόνατα, γιατί πέφτει συχνά. Αλλά η διάθεσή της δεν ταιριάζει με την εύθραυστη εξωτερική εμφάνισή της. Είναι παθιασμένα ανεξάρτητη και, αστειευόμενη, αναφέρεται στον άντρα της, τον Ντομένικο, ως badante, ή γκουβερνάντα. Μετά την αρχική διάγνωση, μου λέει η Ροζάνα, δεν ήθελε να μάθει τίποτα για την ασθένειά της. Έπαιρνε τα χάπια της αλλά, εκτός από αυτό, «δεν διάβαζα για την αρρώστια. Δεν ήθελα να ξέρω το μέλλον μου». Επί είκοσι χρόνια μετά τη διάγνωση, αυτή η στρατηγική φάνηκε να λειτουργεί. «Μπορούσα να οδηγώ. Ήμουν καλή μητέρα. Η ζωή μου δεν άλλαξε πολύ».
Της άρεσαν οι εκδρομές με ποδήλατο και οι καταδύσεις με αναπνευστήρα στις παραλίες της Βερσίλια, γύρω στα 150 χλμ. νότια του Τορίνο. Αλλά το 2008 τα συμπτώματά της άρχισαν να επιδεινώνονται. Το σώμα της έγινε πιο άκαμπτο και τα μέλη της αντιστέκονταν στην επιθυμία της να κινηθεί. Μια μέρα πήγε στο σουπερμάρκετ μόνη, παρά τις αντίθετες συμβουλές του γιατρού της, και όταν μια γυναίκα στην ουρά την έσπρωξε, δεν μπόρεσε να ξαναβρεί την ισορροπία της. Σωριάστηκε στο πάτωμα και έσπασε το χέρι της. «Φοβόμουν», λέει. «Ένιωθα κάτι να αλλάζει στο σώμα μου».
Ο γιατρός της Ροζάνα τής μίλησε για χειρουργική επέμβαση, και τώρα φορά μια μικρή δερμάτινη θήκη κρεμασμένη από τον ώμο της, που μοιάζει με θήκη μικρής φωτογραφικής μηχανής. Περιέχει μια φορητή αντλία έγχυσης που της παρέχει συνεχώς δόσεις φαρμάκου μέσω ενός πλαστικού σωλήνα που συνδέεται με την κοιλιακή χώρα και το λεπτό έντερό της. Η ίδια σιχαίνεται αυτή την εμφύτευση –«με κάνει να αισθάνομαι σαν να έχω κάποια αναπηρία», λέει– αλλά της επιτρέπει να διατηρεί έναν βαθμό ανεξαρτησίας.
Τώρα, με την αντλία κλειστή, η Φριζάλντι υποβάλλει τη Ροζάνα σε μια σειρά δοκιμασίες για να εκτιμήσει τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων της χωρίς τα φάρμακα. Εκτός από το τεστ με την οθόνη αφής, πρέπει να κάνει κύκλους με τα χέρια της, να περπατήσει σε ευθεία γραμμή και να ακουμπήσει επανειλημμένα τη μύτη της. Μόλις ολοκληρωθεί η βασική εκτίμηση, έρχεται η ώρα να ανοίξει τη θήκη και να ενεργοποιήσει την αντλία για να ξεκινήσει η καθημερινή λήψη του φαρμάκου της. Ακούγεται ένας βόμβος και μερικά μπιπ∙ είναι η στιγμή που περιμένει η Ροζάνα. «Αμέσως μόλις παίρνω το φάρμακό μου, μπορώ να ελέγξω καλύτερα τις κινήσεις μου», λέει. «Νιώθω τα χέρια μου να χαλαρώνουν, και την ακαμψία στα πόδια μου να εξαφανίζεται».
Ύστερα από 45 λεπτά, βλέπω τι εννοεί. Κινείται με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση. Και ο χρόνος της στην οθόνη αφής πέφτει στο μισό. Πόση, όμως, από αυτή τη μεταμόρφωση οφείλεται στο ίδιο το φάρμακο και πόση στην προσμονή της ανακούφισης; Αυτό είναι το είδος του ερωτήματος που οι περισσότερες κλινικές μελέτες δεν είναι έτοιμες να αντιμετωπίσουν, αλλά που η Φριζάλντι ελπίζει να απαντήσει. Σήμερα. η Ροζάνα παίρνει μια πλήρη δόση του φαρμάκου της, άλλες μέρες όμως η ίδια και οι άλλοι εθελοντές παίρνουν διαφορετικές δόσεις, και μερικές φορές ξέρουν τι ακριβώς παίρνουν ενώ άλλες φορές όχι (για λόγους δεοντολογίας, δεν επιτρέπεται στη Φριζάλντι να μην τους δώσει καθόλου φάρμακο). Μου φαίνεται καταπληκτικό ότι συμπτώματα τέτοιας σοβαρότητας όπως της Ροζάνα –προκαλούμενα από μια εκφυλιστική νευρολογική πάθηση– μπορούν να απαλυνθούν απλώς με την πίστη.
Αλλά αυτό ακριβώς δείχνουν επανειλημμένα οι μελέτες για το Πάρκινσον. Μια σειρά από μελέτες που έγιναν από τον Τζον Στόεσλ (Jon Stoessl), έναν νευρολόγο του Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολομβίας στο Βανκούβερ του Καναδά, κατέδειξε ένα ισχυρό φαινόμενο πλασέμπο όταν δόθηκαν στους ασθενείς εικονικά χάπια. Ένας από αυτούς ήταν φανατικός ορεινός ποδηλάτης και ονομαζόταν Πολ Πάτισον. Έπαιρνε με συνέπεια την κάψουλά του και περίμενε να επιδράσει το φάρμακο. «Μπουμ!» είπε στους παραγωγούς ενός ντοκιμαντέρ του BBC για το φαινόμενο πλασέμπο. «Το σώμα μου γίνεται ευθυτενές, οι ώμοι μου πάνε προς τα πίσω». Όταν ανακαλύπτει ότι στην πραγματικότητα είχε πάρει πλασέμπο, «έμεινα άναυδος. Γίνονται φυσικές διεργασίες μέσα μου όταν παίρνω τα φάρμακά μου, οπότε πώς γίνεται ένα άδειο πράγμα, ένα τίποτα, να δημιουργεί την ίδια ακριβώς αίσθηση;»
Τα πειράματα του Στόεσλ απάντησαν αυτό το ερώτημα. Χρησιμοποιώντας τεχνικές σάρωσης του εγκεφάλου έδειξε ότι, μετά τη λήψη ενός πλασέμπο, ο εγκέφαλος των συμμετεχόντων πλημμυρίζει με ντοπαμίνη, όπως ακριβώς όταν παίρνουν το αληθινό φάρμακό τους. Και δεν ήταν μικρή η επίδραση –τα επίπεδα ντοπαμίνης τριπλασιάστηκαν, κάτι ανάλογο με μια δόση αμφεταμίνης για ένα υγιές άτομο– μόνο από την απλή σκέψη ότι είχαν πάρει το φάρμακό τους. Αυτό το εύρημα αξιοποίησε ο Μπενεντέτι εδώ στο Τορίνο. Χειρούργησε ασθενείς με Πάρκινσον εφαρμόζοντας μια θεραπεία που ονομάζεται εν τω βάθει εγκεφαλική διέγερση.
Η διαδικασία περιλαμβάνει την εμφύτευση ηλεκτροδίων βαθιά στον εγκέφαλο, σε μια περιοχή που ονομάζεται υποθαλαμικός πυρήνας και βοηθάει στον έλεγχο της κίνησης. Οι νευρώνες σε αυτή την περιοχή διατηρούνται συνήθως υπό έλεγχο μέσω της ντοπαμίνης, αλλά στους ασθενείς με Πάρκινσον αυτά τα κύτταρα έχουν ξεφύγει από τον έλεγχο, προκαλώντας ακαμψία και τρόμο. Αφού εμφυτευτούν, αυτά τα ηλεκτρόδια διεγείρουν τις συγκεκριμένες περιοχές και ηρεμούν τους νευρώνες. Η εγχείρηση γίνεται με τον ασθενή εντελώς ξύπνιο, και ο Μπενεντέτι είδε μια καταπληκτική ευκαιρία να παρακολουθήσει το φαινόμενο πλασέμπο εν δράσει.
Το ηλεκτρόδιο θα του επέτρεπε να εποπτεύσει τη δραστηριότητα βαθιά στον εγκέφαλο τη στιγμή που κάποιος παίρνει το πλασέμπο – κάτι που συνήθως δεν είναι δυνατόν όταν η διαδικασία εφαρμόζεται σε ανθρώπους. Οπότε ξεκίνησε μια σειρά μελετών: Από τη στιγμή που το ηλεκτρόδιο είχε μπει στη θέση του, έκανε στους ασθενείς μια ένεση αλατόνερου και τους έλεγε ότι ήταν ένα ισχυρό φάρμακο κατά του Πάρκινσον, το οποίο ονομάζεται απομορφίνη. Καθώς περιμένουμε να δράσει το φάρμακο της Ροζάνα, η Φριζάλντι ανεβάζει στο κομπιούτερ της μια σειρά από σλάιντ.
Πρώτα, μου δείχνει την εγκεφαλική δραστηριότητα που κατέγραψε ο Μπενεντέτι πριν από την ένεση αλατόνερου. Είναι ένα ασπρόμαυρο γράφημα, που δείχνει τη συμπεριφορά ενός νευρώνα του υποθαλαμικού πυρήνα σε έναν από τους ασθενείς της μελέτης. Κάθε φορά που ο νευρώνας διεγείρεται, η γραμμή τινάζεται σε μια απότομη κορύφωση. Στο σύνολό του, το γράφημα μοιάζει με γραμμικό κώδικα, ένα πυκνό δάσος από κορυφές που είναι σχεδόν όλες μαύρες – αυτός είναι ο νευρώνας που διεγείρεται εκτός ελέγχου.
Κατόπιν, μου δείχνει τη δραστηριότητα του ίδιου νευρώνα μετά την ένεση πλασέμπο. Υπάρχει μια σχεδόν πλήρης απεικονιστική «σιωπή», μια απέραντη λευκή έκταση που διακόπτεται από ελάχιστες, μοναχικές κορυφώσεις. «Είναι απίστευτο», λέει η Φριζάλντι. «Νομίζω ότι είναι από τις πιο σημαντικές μελέτες που έχει κάνει ο Μπενεντέτι». Ο Μπενεντέτι ακολούθησε την πίστη μέχρι το βάθος του ανθρώπινου κυττάρου – δείχνοντας ότι στους ασθενείς του Πάρκινσον οι κινητικοί νευρώνες διεγείρονται πιο αργά ύστερα από μια ένεση πλασέμπο, ακριβώς όπως κάνουν όταν ανταποκρίνονται σε ένα αληθινό φάρμακο.
Συνδυάζοντας όσα έδειξαν ο Στόεσλ και ο Μπενεντέτι, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με κάτι καταπληκτικό. Παρόλο που το φαινόμενο πλασέμπο είχε καταγραφεί σε ασθενείς με Πάρκινσον, κανένας δεν είχε σκεφτεί ότι θα μπορούσε στην πραγματικότητα να μιμηθεί τη βιολογική επίδραση της θεραπείας. Αλλά εδώ βρισκόταν η απόδειξη ότι οι ασθενείς δεν φαντάζονταν την ανταπόκρισή τους, ή ότι αντιστάθμιζαν με κάποιον άλλο τρόπο τα συμπτώματά τους. Το αποτέλεσμα ήταν μετρήσιμο. Αληθινό. Και από άποψη φυσιολογίας, ταυτόσημο με αυτό του αληθινού φαρμάκου. Περίπου μία ώρα αργότερα, η επίδραση του φαρμάκου της Ροζάνα έχει περάσει και το πείραμα τελειώνει. Μου λέει ότι σκοπεύει να κολυμπήσει στη Βερσίλια και αυτό το καλοκαίρι, ακόμα και με το εμφύτευμα, και πως δεν χάνει τον χρόνο της ανησυχώντας για την εξέλιξη της ασθένειάς της.
«Σκέφτομαι πάντα το παρόν», λέει. «Τέτοιος άνθρωπος είμαι, γενικά, και αυτό δεν το έχει αλλάξει η αρρώστια». Βγάζει το τηλέφωνό της και μου δείχνει με περηφάνια μια φωτογραφία: εβδομήντα κιλά λεμόνια από τον κήπο της. Όταν σηκώνεται να φύγει, δείχνει μικροσκοπική και ακόμα τρέμει, μοιάζει με εύθραυστο φυτό που το «χτυπά» ο άνεμος. Αφού έμαθα για την έρευνα με τους ασθενείς του Πάρκινσον, είμαι εντυπωσιασμένη από τα δυνητικά αποτελέσματα των πλασέμπο, αλλά μου έχουν δημιουργηθεί πολλές ερωτήσεις.
Αν η πίστη μπορεί να έχει το ίδιο αποτέλεσμα με ένα φάρμακο, τότε γιατί χρειαζόμαστε τα φάρμακα; Τα πλασέμπο λειτουργούν σε όλες τις παθήσεις ή μόνο σε ορισμένες; Πώς γίνεται μια απλή υπόδειξη να προκαλεί ένα βιολογικό αποτέλεσμα; Για να βρω τις απαντήσεις, αποφασίσω να επισκεφτώ τον ίδιο τον Μπενεντέτι. Αλλά, παρόλο που το εργαστήριό του είναι εδώ, αυτός δεν είναι. Για να τον συναντήσω πρέπει να ταξιδέψω 120 χλμ. βόρεια του Τορίνο – και να ανέβω γύρω στα 3.600 μέτρα.
Στέκομαι στην άκρη ενός βράχου, κοιτάζοντας από ψηλά τα αλπικά κοράκια να χιμούν κατάμαυρα προς το εκτυφλωτικό λευκό του χιονιού, κατά μήκος των κορυφογραμμών που απλώνονται στον ορίζοντα σαν τσαλακωμένο σεντόνι. Οι ήχοι ακούγονται πνιχτά στην αραιή ατμόσφαιρα και, στους μείον δέκα βαθμούς, το κρύο είναι τσουχτερό. Πίσω μου βρίσκεται μια τεράστια έκταση πάγου: ο παγετώνας του Πλατό Ρόζα. Το υψόμετρο είναι 3.500 μέτρα, στο όριο μεταξύ αυτού που οι επιστήμονες περιγράφουν ως «μεγάλο» και «πολύ μεγάλο» υψόμετρο. Στις Άλπεις, το «μεγάλο» είναι όσο πιο ψηλά μπορείς να φτάσεις. Από εδώ μόνο η χαρακτηριστική κορυφή του Μάτερχορν υψώνεται ένα ακόμα χιλιόμετρο, με το λοξό τρίγωνο του όγκου του να ξεχωρίζει με φόντο τον καταγάλανο ουρανό. Είναι νωρίς το πρωί και το οροπέδιο είναι έρημο. Μετά, έρχεται ένα τεράστιο τελεφερίκ και ξεφορτώνει σκιέρ με πολύχρωμες στολές.
Με προσπερνούν με κατεύθυνση τη ρηχή πλαγιά του παγετώνα, χωρίς να προσέξουν κάτι που μοιάζει με μεταλλική καλύβα στην άκρη της πλαγιάς. Είναι μισοθαμμένη στο χιόνι και καλυμμένη με σκαλωσιές. Μέσα στην καλύβα βρίσκεται ο Μπενεντέτι. Είναι ψηλός και φιλικός, και φοράει παντελόνι του σκι και φλις. Αυτό είναι το εργαστήριό του σε μεγάλο υψόμετρο και είναι γεμάτο εξοπλισμό, ενώ οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με σανίδες ελάτου, σαν σε σάουνα.
Με ξεναγεί τριγύρω, δείχνοντάς μου τη στέγη που βάζει νερό – «το καλοκαίρι είναι χάλια», λέει – και μου επιτρέπει να ρίξω μια ματιά μέσα από το τριών μέτρων τηλεσκόπιό του που καταλαμβάνει τον χώρο. Εκτός από το τηλεσκόπιο, ο Μπενεντέτι έχει εξοπλίσει ο ίδιος την καλύβα, φροντίζοντας οι προμήθειες να έρχονται με ελικόπτερο. Υπάρχει ένας βασικός χώρος καθιστικού και κουζίνας, καθώς και δύο υπνοδωμάτια με κουκέτες, εξοπλισμό καταγραφής ύπνου και μια θέα που σου κόβει την ανάσα.
Τα διεθνή σύνορα κόβουν στη μέση την καλύβα, οπότε περνάμε από το καθιστικό, που βρίσκεται στην Ιταλία, στο εργαστήριο, που βρίσκεται στην Ελβετία. Αυτό αποτελείται από δύο συνεχόμενα δωμάτια, εξοπλισμένα με ένα συνονθύλευμα μηχανημάτων και μόνιτορ, φώτα που αναβοσβήνουν και διακόπτες, και βιβλιοθήκες φορτωμένες με φακέλους. Καλώδια διατρέχουν την οροφή, και μεγάλες πράσινες φιάλες γκαζιού ακουμπούν στον τοίχο. Μένω έκπληκτη από τον θόρυβο: βόμβοι και βουητά, κλικ-κλικ σε διάφορες συχνότητες, και ένα επαναλαμβανόμενο σφύριγμα. Και το ταμπ-ταμπ-ταμπ ενός στέπερ. Αυτός που γυμνάζεται ανεβοκατεβαίνοντας σκαλιά είναι το σημερινό πειραματόζωο του Μπενεντέτι: ένα γεροδεμένος, νεαρός μηχανικός ονόματι Νταβίντ.
Ο Μπενεντέτι βρίσκεται εδώ γιατί η αραιή ατμόσφαιρα είναι ιδανική για τη μελέτη του φαινομένου πλασέμπο σε μια άλλη ασθένεια: την ασθένεια του υψομέτρου. Αντί να δουλεύει με ασθενείς, μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα σε υγιείς εθελοντές απλώς φέρνοντάς τους εδώ πάνω. Στη συνέχεια, παίζει με την πίστη και τις προσδοκίες τους και καταγράφει τις σωματικές επιπτώσεις. Η ασθένεια του υψομέτρου προκαλείται από την έλλειψη οξυγόνου. Όσο πιο ψηλά ανεβαίνουμε από την επιφάνεια της θάλασσας, το ποσοστό οξυγόνου στον αέρα παραμένει το ίδιο, αλλά ο αέρας γίνεται λιγότερο πυκνός, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχει λιγότερο οξυγόνο σε κάθε ανάσα που παίρνουμε.
Εδώ, στα 3.500 μέτρα, η πυκνότητα οξυγόνου είναι μόλις τα δύο τρίτα αυτής στην επιφάνεια της θάλασσας. Αυτό μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα όπως ζάλη, ναυτία, πονοκεφάλους και άλλα. Η συμβουλή που δίνεται στους σκιέρ που φτάνουν στο Πλατό Ρόζα είναι να αφιερώσουν χρόνο στον εγκλιματισμό τους, μένοντας ένα βράδυ εκεί.
Για να μεγιστοποιήσει την επίδραση του υψομέτρου, ο Νταβίντ ήρθε εδώ μέσα σε τρεις ώρες από το Τορίνο, που βρίσκεται στο επίπεδο της επιφάνειας της θάλασσας. Με τα μπαστούνια του σκι και με συγκεντρωμένο βλέμμα, ο Νταβίντ μοιάζει με εξερευνητή. Φοράει ένα μαύρο καπελάκι νεοπρενίου με ασύρματα ηλεκτρόδια για να καταγράφεται η εγκεφαλική δραστηριότητά του.
Στο μεταξύ, διάφοροι αισθητήρες προσαρμοσμένοι σε μια ζώνη γύρω από το στήθος του μετρούν τη δραστηριότητα του νευρικού συστήματος, τη θερμοκρασία σώματος και δέρματος, την καρδιακή δραστηριότητα και τον κορεσμό οξυγόνου στο αίμα του. Τα δεδομένα μεταφέρονται ασύρματα σε έναν μαύρο καταγραφέα σε μέγεθος χρονόμετρου. Είναι το ίδιο σύστημα των 15.000 ευρώ που χρησιμοποίησε ο Φίλιξ Μπάουμγκαρτνερ στα άλμα ελεύθερης πτώσης που έκανε από το διάστημα καταρρίπτοντας όλα τα ρεκόρ, λέει ο Μπενεντέτι. «Μόνο που εμείς βρισκόμαστε στα τέσσερα χιλιόμετρα ύψος αντί για τα σαράντα».
Ενώ ο Νταβίντ συνεχίζει να γυμνάζεται, ο Μπενεντέτι παρακολουθεί τα δεδομένα που έρχονται στο iPad του. Ο χτύπος της καρδιάς του νεαρού μεταφράζεται σε πράσινες γραμμές που κυλάνε σε μια μαύρη οθόνη, ενώ μια ψηφιακή ένδειξη δείχνει τον κορεσμό οξυγόνου στο αίμα του – στην επιφάνεια της θάλασσας θα ήταν φυσιολογικά γύρω στο 97%-98%, αλλά τώρα έχει πέσει στο 80%. Στην οθόνη ενός κοντινού κομπιούτερ, ένα περιστρεφόμενο κεφάλι πάλλεται με κίτρινα, κόκκινα και μπλε κύματα – είναι η εγκεφαλική δραστηριότητα του Νταβίντ. Συνεχίζει στο στέπερ άλλα δεκαπέντε λεπτά, μετά φορά μια μάσκα οξυγόνου συνδεδεμένη με ένα μικρό λευκό δοχείο στο στήθος του, πράγμα που, όπως εξηγεί ο Μπενεντέτι, θα διευκολύνει τη δραστηριότητά του για το υπόλοιπο τεστ. Αυτό που ο Μπενεντέτι δεν λέει (ούτε και σε εμένα) είναι πως η μάσκα δεν είναι συνδεδεμένη και πως το δοχείο είναι άδειο. Ο Νταβίντ αναπνέει ψεύτικο οξυγόνο.
Συνάντησα πρώτη φορά τον Μπενεντέτι το προηγούμενο βράδυ, με συνοδεία μπίρας και πίτσας στο κοντινό θέρετρο του σκι Μπρέιγ-Σερβίνια. Φορώντας ένα χοντρό μάλλινο πουλόβερ, έμοιαζε εντελώς σαν στο σπίτι του εκεί στο αλπικό ξενοδοχείο. Παρόλο που κατάγεται από τις ιταλικές ακτές, βαριόταν πάντα στην παραλία, μου λέει. Του αρέσουν τα βουνά. Ο Μπενεντέτι διακρίνει φαινόμενα πλασέμπο σε όλες τις πλευρές της ζωής, από τη μουσική μέχρι το σεξ. Μου εξηγεί ότι, αν μου δώσει ένα ποτήρι κρασί και μου πει πόσο καλό είναι, αυτό θα επιδράσει στο πώς θα μου φανεί η γεύση του. Ή ότι, αν με βάλουν σε ένα δωμάτιο νοσοκομείου με ωραία θέα, θα αναρρώσω γρηγορότερα. «Ο ψυχολογικός παράγοντας παίζει παντού σημαντικό ρόλο», λέει.
Το ενδιαφέρον του για τον τρόπο που οι ψυχολογικοί παράγοντες επηρεάζουν το σώμα μας άρχισε το 1970, όταν ξεκινούσε την καριέρα του ως νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο. Είχε ήδη παρατηρήσει ότι, όταν έκανε κλινικές μελέτες, οι ασθενείς της ομάδας πλασέμπο είχαν συχνά εξίσου καλή ή και καλύτερη εξέλιξη από εκείνους που λάμβαναν τα ενεργά φάρμακα. Στη συνέχεια, είδε μια μελέτη που άλλαξε τη ζωή του, για να μην αναφέρουμε την αντίληψη ολόκληρου του κόσμου για το φαινόμενο “πλασέμπο”. Επιστήμονες ανακάλυψαν πρόσφατα μια σειρά από μόρια που παράγονται στον εγκέφαλο και ονομάζονται ενδορφίνες, τα οποία λειτουργούν ως φυσικά παυσίπονα. Οι ενδορφίνες είναι οπιούχα, πράγμα που σημαίνει ότι ανήκουν στην ίδια χημική οικογένεια με τη μορφίνη και την ηρωίνη.
Η επίδραση που έχουν στο σώμα αυτά τα ισχυρά ναρκωτικά είναι πολύ γνωστή, αλλά το γεγονός ότι ίσως θα μπορούσαμε να φτιάξουμε τη δική μας εκδοχή τέτοιων μορίων ήταν μια αποκάλυψη. Ήταν η πρώτη υπόνοια ότι ο εγκέφαλος διαθέτει τη δυνατότητα να παράγει τα δικά του φάρμακα. Ένας νευροεπιστήμονας ονόματι Τζον Λέβιν (Jon Levine) στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Σαν Φρανσίσκο αναρωτήθηκε αν αυτό μπορεί να μας βοηθήσει να εξηγήσουμε το πώς τα πλασέμπο είναι ικανά να ανακουφίσουν τον πόνο. Οι επιστήμονες υπέθεταν, γενικά, ότι οι εύπιστοι ασθενείς εξαπατώνται κατά κάποιον τρόπο και οδηγούνται να πιστεύουν ότι αισθάνονται λιγότερο πόνο από αυτόν που πραγματικά αισθάνονται. Αλλά τι γίνεται αν, παίρνοντας το πλασέμπο, πυροδοτείται η έκκριση αυτών των φυσικών παυσίπονων; Τότε η μείωση του πόνου θα ήταν πραγματική.
Ο Λέβιν θέλησε να ελέγξει την ιδέα του με ασθενείς που βρίσκονταν στο νοσοκομείο αναρρώνοντας από στοματικές επεμβάσεις. Περισσότεροι από το ένα τρίτο δήλωσαν σημαντική μείωση του πόνου μετά τη λήψη του πλασέμπο – μιας ενδοφλέβιας έγχυσης αλατόνερου που πίστευαν ότι ήταν κάποιο ισχυρό παυσίπονο. Μετά, χωρίς να τους το πει, ο Λέβιν τούς χορήγησε ναλοξόνη, ένα φάρμακο που μπλοκάρει την επίδραση των ενδορφινών. Ο πόνος των ασθενών επέστρεψε.
Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, λέει ο Μπενεντέτι, «γεννήθηκε η βιολογία των πλασέμπο». Αυτή ήταν η πρώτη απόδειξη των βιοχημικών μονοπατιών πίσω από το φαινόμενο πλασέμπο. Με άλλα λόγια, αν κάποιος παίρνει ένα πλασέμπο και νιώθει τον πόνο του να εξαφανίζεται, δεν είναι κόλπο, ευσεβής πόθος ή απάτη του μυαλού. Είναι ένας φυσικός μηχανισμός, εξίσου συγκεκριμένος με την επίδραση οποιουδήποτε φαρμάκου.
Ο Μπενεντέτι αναρωτήθηκε αν αυτό θα μπορούσε επίσης να εξηγήσει τον λόγο που οι ασθενείς του πλασέμπο στις μελέτες του είχαν τόσο καλή εξέλιξη. «Αποφάσισα να ερευνήσω τι συνέβαινε μέσα στον εγκέφαλό τους». Αφιέρωσε την καριέρα του στο να αποκαλύψει το φαινόμενο πλασέμπο – ξεκινώντας από την ανακούφιση του πόνου. Στις μελέτες ανακάλυψε και άλλες μη τεχνητές χημικές ουσίες του εγκεφάλου οι οποίες, διεγειρόμενες από την πίστη μας, μπορούν να αυξήσουν ή να μειώσουν την ένταση του πόνου. Βρήκε ότι όταν κάποιος παίρνει ένα παυσίπονο πλασέμπο αντί για οπιούχο φάρμακο, αυτό δεν ανακουφίζει απλώς τον πόνο, αλλά επιπλέον επιβραδύνει την αναπνοή και τον ρυθμό της καρδιάς, όπως ακριβώς κάνουν τα οπιούχα. Και ανακάλυψε ότι κάποια φάρμακα που θεωρούνταν δυνητικά παυσίπονα δεν έχουν καμία άμεση επίδραση στον πόνο.
Τα οπιούχα παυσίπονα υποτίθεται ότι λειτουργούν δεσμεύοντας τους υποδοχείς ενδορφίνης στον εγκέφαλο. Αυτός ο μηχανισμός δεν επηρεάζεται από το αν γνωρίζουμε ή όχι ότι έχουμε πάρει κάποιο συγκεκριμένο φάρμακο. Ο Μπενεντέτι έδειξε ότι, εκτός από αυτόν τον τρόπο δράσης, κάτι τέτοια φάρμακα λειτουργούν και ως πλασέμπο – προκαλούν την προσδοκία ότι ο πόνος μας θα ανακουφιστεί, η οποία με τη σειρά της προκαλεί την έκκριση των φυσικών ενδορφινών στον εγκέφαλο. Αυτή η δεύτερη ατραπός εξαρτάται πράγματι από τη γνώση μας ότι έχουμε πάρει ένα φάρμακο (και ότι έχουμε μια θετική προσδοκία γι’ αυτό).
Εντελώς απροσδόκητα, ο Μπενεντέτι ανακάλυψε ότι ορισμένα φάρμακα που παλιά θεωρούνταν ισχυρά παυσίπονα λειτουργούσαν μόνο με αυτόν τον δεύτερο τρόπο. Αν δεν γνωρίζεις ότι τα έχεις πάρει, είναι παντελώς άχρηστα. Αλλά αυτός είναι απλώς ένας μηχανισμός του πλασέμπο. Ο Μπενεντέτι ανακάλυψε, επίσης, φαινόμενα πλασέμπο ανακούφισης του πόνου τα οποία δεν διαμεσολαβούνται από τις ενδορφίνες και δεν μπορούν να μπλοκαριστούν από τη ναλοξόνη. Μετά, συνέχισε μελετώντας το φαινόμενο πλασέμπο στο Πάρκινσον –ήταν η μελέτη για την οποία με ενημέρωσε η Φριζάλντι– το οποίο λειτουργεί μέσω ενός άλλου μηχανισμού: της έκκρισης ντοπαμίνης.
Τα φαινόμενα πλασέμπο έχουν μελετηθεί μόνο σε λίγα συστήματα μέχρι τώρα, αλλά πιθανότατα υπάρχουν πολλά άλλα. Ο Μπενεντέτι τονίζει ότι το φαινόμενο πλασέμπο δεν είναι ένα ξεχωριστό φαινόμενο αλλά ένα «χωνευτήρι» αντιδράσεων, με την καθεμιά να χρησιμοποιεί κάθε φορά διαφορετικά συστατικά από το φυσικό φαρμακείο του εγκεφάλου. Εδώ πάνω στις Άλπεις ο Μπενεντέτι μόλις άρχισε να μελετάει την επίδραση του πλασέμπο στην ασθένεια του υψομέτρου.
Όταν βρισκόμαστε σε μεγάλο υψόμετρο, τα χαμηλά επίπεδα οξυγόνου στο αίμα κάνουν τον εγκέφαλο να παράγει χημικούς αγγελιοφόρους που ονομάζονται προσταγλανδίνες. Αυτοί οι νευροδιαβιβαστές προκαλούν ποικιλία φυσικών αντιδράσεων, όπως διαστολή των αιμοφόρων αγγείων, για να βοηθήσουν την άντληση περισσότερου οξυγόνου στο σώμα. Επίσης θεωρείται ότι επιφέρουν τους πονοκεφάλους, τη ζάλη και τη ναυτία στην ασθένεια του υψομέτρου.
Οπότε, μπορεί το εικονικό οξυγόνο να διακόψει αυτή τη διαδρομή και να ανακουφίσει τα συμπτώματα; Ο Νταβίντ τελειώνει τη μισάωρη γυμναστική αγγαρεία του. Είναι εμφανές ότι το υψόμετρο τον έχει επηρεάσει, δείχνει ζαλισμένος και παραπατάει ελαφρά καθώς ο Μπενεντέτι τον βοηθάει να καθίσει σε μια καρέκλα. Αλλά η απόδοσή του στο στέπερ είναι απροσδόκητη, εντυπωσιακή για κάποιον που ήρθε μόλις πριν από λίγες ώρες από την επιφάνεια της θάλασσας. Ο Μπενεντέτι μου λέει αργότερα, αφού έχει αναλύσει τα αποτελέσματα του Νταβίντ και άλλων εθελοντών, ότι το εικονικό οξυγόνο είχε πράγματι προκαλέσει μια βιολογική επίδραση στον εγκέφαλό τους σε σύγκριση με μια ομάδα ελέγχου που δεν της είχε δοθεί το πλασέμπο. Παρόλο που τα επίπεδα οξυγόνου στο αίμα παρέμειναν τα ίδια, τα προσταγλανδινικά επίπεδα και η αγγειοδιαστολή μειώθηκαν.
Όταν οι εθελοντές βιώνουν ένα φαινόμενο πλασέμπο (και αυτό δεν συμβαίνει στον καθέναν), ο εγκέφαλός τους ανταποκρίνεται σαν να αναπνέουν αληθινό οξυγόνο, τα συμπτώματά τους μειώνονται και μπορούν να αποδώσουν καλύτερα. Αυτό το αποτέλεσμα δείχνει δύο σημαντικά σημεία σε σχέση με τους περιορισμούς του φαινομένου πλασέμπο. Το πρώτο είναι ότι οποιοδήποτε αποτέλεσμα προκαλείται από την πίστη στη θεραπεία περιορίζεται στα φυσικά εργαλεία που διαθέτει το σώμα. Το να αναπνέει κάποιος εικονικό οξυγόνο μπορεί να κάνει τον εγκέφαλο να ανταποκριθεί σαν να υπάρχει περισσότερο οξυγόνο στον αέρα, αλλά δεν μπορεί να αυξήσει το υπάρχον επίπεδο οξυγόνου στο αίμα.
Οι ίδιες αρχές ισχύουν και για τις ασθένειες. Ένα πλασέμπο μπορεί να βοηθήσει έναν ασθενή με κυστική ίνωση να αναπνεύσει λίγο ευκολότερα, αλλά δεν θα δημιουργήσει την πρωτεΐνη που λείπει και την οποία χρειάζονται οι πνεύμονες, όπως ακριβώς ένας ακρωτηριασμένος δεν μπορεί να βγάλει καινούριο πόδι. Σε κάποιον με διαβήτη τύπου 1 το πλασέμπο δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη δόση ινσουλίνης του. Το δεύτερο σημείο, το οποίο έχει γίνει ξεκάθαρο μέσα από διάφορες μελέτες με πλασέμπο, είναι ότι οι επιπτώσεις που οφείλονται στις προσδοκίες έχουν την τάση να περιορίζονται στα συμπτώματα –πράγματα τα οποία γνωρίζουμε συνειδητά, όπως ο πόνος, ο κνησμός, τα εξανθήματα ή η διάρροια–, καθώς και στη γνωστική λειτουργία, τον ύπνο και τις επιπτώσεις ουσιών όπως η καφεΐνη και το αλκοόλ.
Επίσης, τα φαινόμενα πλασέμπο δείχνουν να είναι ιδιαίτερα ισχυρά σε ψυχικές δυσλειτουργίες όπως η κατάθλιψη, το άγχος και οι εξαρτήσεις. Για την ακρίβεια, μπορεί να αποτελούν τον κύριο τρόπο λειτουργίας πολλών ψυχιατρικών φαρμάκων. Ο Ίρβινγκ Κιρς (Irving Kirsch), ψυχολόγος και υποδιευθυντής του προγράμματος μελετών πλασέμπο στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, έχει χρησιμοποιήσει τον νόμο περί ελεύθερης πληροφόρησης για να εξαναγκάσει τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) των ΗΠΑ να μοιραστεί στοιχεία των κλινικών μελετών τα οποία του αποστέλλουν οι φαρμακευτικές εταιρείες.
Έτσι αποκαλύφθηκε αυτό που έκρυβαν οι εταιρείες: ότι στις περισσότερες περιπτώσεις (με τους βαριά ασθενείς να αποτελούν την εξαίρεση), τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα όπως το Prozac διαθέτουν ελάχιστη παραπάνω επίδραση από ένα πλασέμπο. Στο μεταξύ, ο Μπενεντέτι έχει ανακαλύψει ότι το βάλιουμ, το οποίο συνταγογραφείται ευρέως για δυσλειτουργίες άγχους, δεν έχει την παραμικρή επίδραση, εκτός αν οι ασθενείς γνωρίζουν ότι το παίρνουν. «Όσο περισσότερα γνωρίζουμε για τα φάρμακα πλασέμπο», λέει, «τόσο περισσότερο μαθαίνουμε ότι αρκετά θετικά αποτελέσματα σε κλινικές μελέτες μπορούν να αποδοθούν στο φαινόμενο πλασέμπο».
Τα πλασέμπο, λοιπόν, είναι πολύ καλά ως προς την επίδρασή τους στο πώς αισθανόμαστε. Λίγες, όμως, αποδείξεις υπάρχουν ότι μπορούν να επηρεάσουν μετρήσεις τις οποίες δεν γνωρίζουμε συνειδητά, όπως τα επίπεδα χοληστερόλης ή σακχάρου στο αίμα, και δεν φαίνονται να επιδρούν στις διεργασίες ή την αιτία των ασθενειών. Η ψεύτικη εγχείρηση της Μπόνι Άντερσον εξαφάνισε τον πόνο και την αδυναμία της, αλλά πιθανότατα δεν αποκατέστησε τη σπονδυλική της στήλη.
Μια μελέτη για το άσθμα βρήκε ότι, παρόλο που οι ασθενείς ανέφεραν ότι μπορούσαν να αναπνεύσουν πιο εύκολα μετά τη λήψη ενός πλασέμπο, οι αντικειμενικές μετρήσεις της λειτουργίας των πνευμόνων τους δεν άλλαξαν. Οι κλινικές μελέτες που αφορούν καρκινοπαθείς δείχνουν γενικά ένα σημαντικό φαινόμενο πλασέμπο αναφορικά με τον πόνο και την ποιότητα ζωής, αλλά το ποσοστό ασθενών σε ομάδες πλασέμπο των οποίων ο όγκος συρρικνώθηκε είναι χαμηλό (σε μια ανάλυση επτά κλινικών μελετών ήταν 2,7%).
Αυτοί είναι κρίσιμοι περιορισμοί. Τα φάρμακα πλασέμπο δεν έχουν κάποιο πανίσχυρο μαγικό αποτέλεσμα που μπορεί να μας διατηρήσει υγιείς σε όλες τις συνθήκες. Δεν θα φτάσουμε σε σημείο να πετάξουμε στα σκουπίδια όλα τα φάρμακα και τις θεραπείες. Ωστόσο, από την άλλη, η έρευνα του Μπενεντέτι δείχνει ότι οι επιδράσεις των πλασέμπο υποστηρίζονται από μετρήσιμες, πραγματικές αλλαγές στον εγκέφαλο και το σώμα.
Και μπορεί τα οφέλη που διαμεσολαβούνται από τα πλασέμπο να είναι κυρίως υποκειμενικά, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν έχουν δυνητική αξία για την ιατρική. Στο κάτω κάτω, πολλές θεραπείες που χρησιμοποιούνται στην ιατρική στοχεύουν περισσότερο στα συμπτώματα παρά στις διεργασίες της ασθένειας, ειδικά όταν αυτή η ασθένεια είναι δύσκολο να διαγνωστεί ή να θεραπευτεί. Η ανάπτυξη του όγκου και ο χρόνος επιβίωσης είναι σημαντικά για έναν καρκινοπαθή, αλλά εξίσου σημαντικά είναι ο πόνος και η ποιότητα ζωής.
Το να πεις σε έναν ασθενή με ινομυαλγία ή σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου ότι σωματικά δεν έχει κανένα πρόβλημα δεν του προσφέρει μεγάλη ανακούφιση. Μια υποκειμενική βελτίωση στις αυτοκτονικές σκέψεις ενός ασθενή με κατάθλιψη μπορεί να κάνει τη διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου. Στα εργαστηριακά πειράματα, τα φαινόμενα πλασέμπο είναι συνήθως μικρής διάρκειας, αλλά υπάρχουν αποδείξεις ότι, στην κλινική πρακτική, τα πλασέμπο μπορούν να επιδρούν για μήνες ή και χρόνια. Σε μια μελέτη το 2001 στις ΗΠΑ, οι ερευνητές έκαναν έγχυση νευρώνων από μη βιώσιμα ανθρώπινα έμβρυα στον εγκέφαλο ασθενών με Πάρκινσον, με την ελπίδα ότι θα ευδοκιμήσουν και θα αρχίσουν να παράγουν ντοπαμίνη.
Η μελέτη ήταν ουσιαστικά αποτυχία – δεν υπήρξε ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στα μέλη της ομάδας που υποβλήθηκαν σε θεραπεία και σε εκείνα στα οποία χορηγήθηκαν πλασέμπο. Αυτό, όμως, που έκανε κάποια διαφορά ήταν σε ποια ομάδα νόμιζαν οι ασθενείς ότι βρίσκονταν. Έναν χρόνο μετά, όσοι πίστευαν ότι είχαν υποβληθεί σε μεταμόσχευση τα πήγαιναν σημαντικά καλύτερα (σύμφωνα με τις δικές τους αναφορές και αυτές του «τυφλού» ιατρικού προσωπικού) από εκείνους που πίστευαν ότι είχαν λάβει πλασέμπο.
Φυσικά, οι ασθενείς που τα πήγαιναν καλύτερα ήταν πιο πιθανό να υποθέσουν ότι είχαν κάνει μεταμόσχευση. Αλλά οι ερευνητές που ανέλυσαν τα δεδομένα της μελέτης υποστηρίζουν ότι το φαινόμενο δεν σταματούσε εκεί, καταλήγοντας ότι ακόμα και στη διάρκεια ενός ολόκληρου χρόνου «το φαινόμενο πλασέμπο ήταν πολύ ισχυρό». Η Ροζάνα πιστεύει ότι η άρνησή της να δει τον εαυτό της ως άρρωστο μπορεί να αποτελεί έναν από τους λόγους που η εξέλιξη της ασθένειάς της είναι αργή τόσα χρόνια μετά την αρχική διάγνωση – και αυτή η μελέτη υπονοεί ότι μπορεί να έχει δίκιο.
Λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά, τα πλασέμπο μπορεί να φαντάζουν ως μαγικά χάπια, με ευρείας έκτασης οφέλη, καμία παρενέργεια και μηδενικό ουσιαστικά κόστος. Αλλά πάντα υπήρχε ένα τεράστιο πρόβλημα, το οποίο αναγκάζει ακόμα και γιατρούς που αναγνωρίζουν τη δύναμη των πλασέμπο να απορρίπτουν τη χρήση τους στην ιατρική. Πιστεύεται, γενικά, ότι για να είναι το πλασέμπο αποτελεσματικό πρέπει να πεις ψέματα στους ασθενείς – να τους ξεγελάσεις κάνοντάς τους να πιστέψουν ότι υποβάλλονται σε μια ενεργή θεραπεία, ενώ κάτι τέτοιο δεν ισχύει.
Όποια κι αν είναι τα δυνητικά οφέλη των πλασέμπο, ισχυρίζονται οι επικριτές, δεν αξίζουν ώστε να τεθεί σε κίνδυνο ο θεμελιακός δεσμός εμπιστοσύνης ανάμεσα στον γιατρό και τον ασθενή. Όμως, τα τελευταία χρόνια μερικοί επιστήμονες έχουν αρχίσει να υποστηρίζουν ότι αυτή η παραδοσιακή προϋπόθεση είναι λανθασμένη. Τα αποτελέσματά τους μπορεί να φέρουν τα πάνω κάτω στην κλασική ιατρική.
Απόσπασμα από το βιβλίο της Jo Marchant “Ίαση – Ένα ταξίδι στην επιστήμη της επίδρασης του μυαλού στο σώμα” από τις εκδόσεις Πεδίο – Photo: Author/Depositphotos
