Κάθε φορά που πήγαινα στο μάθημα του Χάρι Ρέις για τη θεωρία της προσκόλλησης, έφτανα καθυστερημένα. Αυτό συνέβαινε επειδή η αρχή του μαθήματος του Χάρι στο Πανεπιστήμιο του Ρότσεστερ συνέπιπτε με το τέλος του μαθήματος συγγραφής που δίδασκα σε ένα κοντινό κολέγιο· ακόμα κι αν πετύχαινα όλα τα φανάρια πράσινα και έβρισκα αμέσως θέση πάρκινγκ, το συντομότερο που μπορούσα να φτάσω ήταν δέκα λεπτά μετά την αρχή του μαθήματος. Οπότε έμπαινα ήσυχα ήσυχα στο αμφιθέατρο από μια πλαϊνή πόρτα και έπιανα θέση στο βάθος.
Αυτό, όμως, αποδείχθηκε πλεονέκτημα, επειδή από το βάθος της αίθουσας μπορούσα να βλέπω τους περίπου 100 φοιτητές, και επίσης ποιος πρόσεχε και ποιος όχι. Την πρώτη εκείνη μέρα παρατήρησα στα κοντινά έδρανα έναν νεαρό να διαβάζει μέιλ, μια νεαρή να χαζεύει στο Facebook και έναν άλλο νεαρό να τσεκάρει μετοχές στο χρηματιστήριο.
Advertisment
«Φοβερή θεωρία», έλεγε ο Χάρι καθώς έπιανα τη θέση μου την πρώτη εκείνη μέρα. Είχε ύψος 1,91, βαθιά, ηχηρή φωνή και μιλούσε με αργές, μελετημένες διακυμάνσεις τόνου. «Πιστεύουμε ότι εξηγεί ένα απίστευτα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς: την παιδική ηλικία, τις σχέσεις οικειότητας των ενηλίκων και σχεδόν όλες τις σχέσεις στη διάρκεια της ζωής μας».
Όταν αντιλήφθηκα για πρώτη φορά ότι ο Χάρι ήταν ένας από τους κύριους ερευνητές σχέσεων κι επίσης ότι ζούσε και δίδασκε τη θεωρία της προσκόλλησης στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, το Ρότσεστερ της Νέας Υόρκης, τον προσκάλεσα για καφέ. Στα μισά της συνάντησής μας, μια μεσήλικη που καθόταν στο διπλανό τραπέζι ξαφνικά γύρισε προς το μέρος μας και είπε σχεδόν φωνάζοντας: «Πο πο! Θα πλήρωνα για να καθίσω στο τραπέζι σας! Αυτά που λέτε είναι τόσο αληθινά. Μακάρι να τα ήξερα όταν ήμουν μικρότερη – θα με είχαν σώσει από ένα κάρο βάσανα!».
Παραδόξως, ο Χάρι δεν ένιωσε έκπληξη από τη διακοπή.
«Ο κόσμος ακούει για την προσκόλληση», μου είπε, «και λέει: “Ναι, να τι θέλω να μελετήσω. Να τι θέλω να καταλάβω”».
Advertisment
Εγώ ήθελα να καταλάβω τον δικό μου τύπο προσκόλλησης και τον τρόπο που ίσως επηρέαζε τις σχέσεις και τη συμπεριφορά μου. Είχα βιώσει ένα διαζύγιο και μια μακρόχρονη αισθηματική σχέση. Αν οι γνώσεις για την προσκόλληση μπορούσαν να με βοηθήσουν να βρω μια ικανοποιητική, σταθερή σχέση, αυτό ακριβώς έψαχνα. Αργότερα τα ενδιαφέροντά μου θα διευρύνονταν και θα συμπεριλάμβαναν το πώς η προσκόλληση επηρεάζει τους ανθρώπους σ’ όλη τη ζωή τους, προσωπική και κοινωνική: τις σχέσεις τους με την οικογένεια και τους φίλους, τον τρόπο που μεγαλώνουν τα παιδιά τους, που τα βγάζουν πέρα στη δουλειά τους, που αντιμετωπίζουν την απώλεια και πολλά περισσότερα. Μπορούσε άραγε η θεωρία της προσκόλλησης να γίνει το κλειδί για να ξεκλειδώσουμε μια βαθύτερη κατανόηση της συμπεριφοράς και της καθημερινής ζωής μας;
Σε μια μεγάλη οθόνη ο Χάρι πρόβαλλε φωτογραφίες γονιών –ανθρώπων και ζώων– που κρατούσαν και προστάτευαν τα μωρά τους: μια μητέρα κουβαλούσε το παιδί της στην πλάτη· ένας πατέρας είχε τον γιο του στα γόνατά του· μια γάτα θήλαζε δύο γατάκια· μια πολική αρκούδα προστάτευε το μωρό της κάτω από το σώμα της.
«Ας δούμε το πρώτο σλάιντ», είπε ο Χάρι. «Προσέξτε ότι και στα τρία διαφορετικά είδη υπάρχει ένας κοντινός, προστατευτικός δεσμός μεταξύ του ενήλικου φροντιστή και του βρέφους».
Η αίθουσα ήταν σιωπηλή με εξαίρεση τα κλικ-κλακ 100 φοιτητών που πληκτρολογούσαν στα λάπτοπ τους. Κρατώντας σημειώσεις με το στιλό, ήμουν ένας επισκέπτης από μια άλλη γενιά. Το επόμενο σλάιντ του Χάρι έδειχνε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία ενός Βρετανού μεσήλικα που φαινόταν κομψός, καθώς ήταν ντυμένος με τουίντ σπορ σακάκι και μάλλινο πουλόβερ.
«Στη Βρετανία κατά τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», άρχισε να λέει ο Χάρι, «οι πατέρες ήταν στον πόλεμο, και στους βομβαρδισμούς του Λονδίνου πολλές μητέρες είχαν σκοτωθεί, οπότε πολλά παιδιά μεταφέρθηκαν σε ορφανοτροφεία. Στα ορφανοτροφεία εργαζόταν ένας νεαρός Βρετανός ψυχίατρος και ψυχαναλυτής ονόματι Τζον Μπόουλμπι». Η κόκκινη βουλίτσα του λέιζερ του Χάρι σημάδεψε την εικόνα του κομψού Βρετανού.
«Ο Μπόουλμπι παραξενεύτηκε από τη συμπεριφορά εκείνων των βρεφών», συνέχισε. «Παρατηρούσε πως, παρόλο που τα βρέφη στεγάζονταν σε καθαρό περιβάλλον δίχως μικρόβια, τρέφονταν καλά και λάμβαναν καλή ιατρική περίθαλψη, δεν ευδοκιμούσαν. Είχαν βάρος κάτω του κανονικού. Πάθαιναν κατάθλιψη. Κάποια πέθαιναν».
Η νεαρή μπροστά μου, που χάζευε στο Facebook, σήκωσε το βλέμμα από το λάπτοπ.
«Ο Μπόουλμπι παρατήρησε και κάτι ακόμα», είπε ο Χάρι. «Παραξενεύτηκε από τον τρόπο που τα βρέφη φώναζαν, έκλαιγαν και κοίταζαν την πόρτα ψάχνοντας για τις μητέρες τους, αυτό που αποκάλεσε “συμπεριφορά αναζήτησης”. Και θεώρησε πως ήταν το ανθρώπινο αντίστοιχο αυτού που έκαναν τα ζώα – ξέρετε τι κάνει ένα γατάκι ή ένα κουταβάκι τη στιγμή που ένα τρομακτικό πρόσωπο μπαίνει στο δωμάτιο; Αμέσως τρέχουν στη μητέρα τους για ασφάλεια».
Πίθηκοι
Ο Χάρι δεν το ανέφερε εκείνη τη μέρα, αλλά περίπου το ίδιο διάστημα που ο Μπόουλμπι έβλεπε τα αποτελέσματα της στέρησης της μητέρας στα ορφανεμένα παιδιά, ο Χάρι Χάρλοου, ψυχολόγος του Πανεπιστημίου του Ουισκόνσιν, παρατηρούσε ένα σχετικό φαινόμενο σε πιθήκους. Το έργο του αργότερα θα επηρέαζε τον Μπόουλμπι.
Στο πιο διάσημο πείραμά του, ο Χάρλοου χώρισε τα μωρά πιθήκων ρέζους από τις μητέρες τους μετά τη γέννα. Ύστερα τους έδωσε την επιλογή ανάμεσα σε δύο υποκατάστατες «μητέρες», μία που ήταν φτιαγμένη από σύρμα και κρατούσε ένα μπιμπερό και μία άλλη που επίσης ήταν από σύρμα, αλλά την είχαν καλύψει με μαλακό ύφασμα και δεν είχε καθόλου γάλα. Το αποτέλεσμα; Τις περισσότερες φορές τα μωρά πίθηκοι πιάνονταν από τη «μητέρα» που ήταν καλυμμένη με μαλακό ύφασμα – και έτρεχαν κοντά της όποτε φοβούνταν· χρησιμοποιούσαν τις «μητέρες» μόνο από σύρμα αποκλειστικά για το γάλα.
«Αυτά τα ευρήματα είναι θρυλικά στην ψυχολογία», έχει γράψει ο Λι Κερκπάτρικ, «και πολύ σωστά. Έδειξαν με πειστικό τρόπο ότι τουλάχιστον στους πιθήκους ρέζους, το ενδιαφέρον των βρεφών για τη μητέρα δεν μπορούσε να περιοριστεί στην ανάγκη ή την επιθυμία για τροφή ή στήθος· [αντιθέτως], επιζητούσαν αυθορμήτως φυσική επαφή και παρηγοριά».
Τα μωρά και οι φροντιστές τους
Μωρά καθαυτά δεν υπάρχουν – εννοούμε ότι αν θελήσετε να περιγράψετε ένα μωρό, θα βρεθείτε να περιγράφετε ένα μωρό και κάποιον άλλο. Το μωρό δεν μπορεί να υπάρξει από μόνο του αλλά ουσιαστικά είναι μέρος μιας σχέσης.
– ΝΤΟΝΑΛΝΤ ΓΟΥΙΝΙΚΟΤ, ΠΑΙΔΙΑΤΡΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗΣ
Ο Χάρι Ρέις έκανε μερικά βήματα πιο πέρα από το τραπέζι των ομιλητών και κοίταξε την αίθουσα. «Ξέρετε», είπε, «ότι τα άλογα μπορούν να τρέξουν μια-δυο μέρες μετά τη γέννησή τους. Είναι ένας τρόπος για να επιβιώσουν. Αλλά εμείς δεν μπορούμε να το κάνουμε αυτό. Τα ανθρώπινα μωρά έχουν τη μεγαλύτερη περίοδο τρωτότητας από κάθε άλλο είδος στη Γη. Τα πρώτα επτά ή οκτώ χρόνια της ζωής σου, αν δεν υπάρχει κάποιος να σε φροντίζει, την έβαψες – είσαι νεκρός. Αν σε πετύχει καμιά τίγρη, δεν θα έχεις καμία ελπίδα να επιζήσεις».
Ο Χάρι κοντοστάθηκε ενώ περιεργαζόταν την αίθουσα.
«Είσαι βρέφος, λοιπόν», συνέχισε, «κι έρχεται μια τίγρη. Με ποιον τρόπο θα επιζήσεις; Αν βρεις έναν φροντιστή και τον έχεις κοντά σου –κάποιον που θα σου παρέχει τροφή και καταφύγιο, και που όταν έρθει η τίγρη θα σε απομακρύνει από τον κίνδυνο– θα είναι ένα μέσο για να επιζήσεις.
«Επομένως, πώς μπορείς να εντοπίσεις και να μείνεις κοντά σ’ αυτό τον φροντιστή;»
Καθώς προχωρούσε προς την απάντηση, ένιωσα την ένταση στην αίθουσα να αυξάνει.
«Πώς βρίσκεις και κρατάς κοντά σου αυτό τον φροντιστή;» επανέλαβε.
«Κλαις!» φώναξε. «Κλαις, το οποίο σημαίνει: “Συμβαίνει κάτι που με τρομάζει! Θέλω κάποιος να με προστατεύσει!”».
Τα μωρά χρησιμοποιούν και άλλες «συμπεριφορές αναζήτησης», όπως εξήγησε ο Χάρι, παραδείγματος χάριν στρίβουν το κεφάλι, παρακολουθούν με τα μάτια και απλώνουν τα χέρια. «Ο Μπόουλμπι υποστήριξε ότι αυτές οι συμπεριφορές –κλαίνε, παραμένουν κοντά στον φροντιστή κ.ά.– σχεδιάστηκαν για να διατηρήσουν τη φυσική εγγύτητα, επειδή τα βρέφη που τις εμφάνιζαν ήταν πιθανότερο να επιζήσουν».
Με άλλα λόγια, αυτές οι συμπεριφορές των μωρών δεν είναι τυχαίες. Είναι βιολογικά σχεδιασμένες ώστε να βοηθήσουν το ανθρώπινο βρέφος να επιζήσει μέσω του εντοπισμού και της προσκόλλησης σε έναν ικανό, αξιόπιστο φροντιστή.
Ο Χάρι έδειξε πάλι με το λέιζερ τη φωτογραφία του άνδρα με το τουίντ σακάκι.
«Η βαθυστόχαστη ιδέα που σκέφτηκε ο Μπόουλμπι, και που εκ των υστέρων μοιάζει τόσο απλή», συνέχισε, «είναι ότι υπάρχει ένα εξελικτικό σύστημα που λέγεται σύστημα προσκόλλησης.
«Το σύστημα προσκόλλησης», εξήγησε, «σχεδιάστηκε για να κάνει ένα απλούστατο πράγμα: να δημιουργήσει και να διατηρήσει τη φυσική εγγύτητα ανάμεσα στο βρέφος και τον φροντιστή. Τα βρέφη που επιδείκνυαν αυτές τις συμπεριφορές και οι φροντιστές που ανταποκρίνονται ήταν εκείνοι των οποίων τα γονίδια ήταν πιθανότερο να περάσουν στην επόμενη γενιά. Τα βρέφη που δεν το έκαναν, που έλεγαν, ουσιαστικά, “α τι ωραία τίγρη” και ήθελαν να πάνε να μιλήσουν στην τίγρη, ή οι φροντιστές που νοιάζονταν πιο πολύ για τον εαυτό τους και δεν πήγαιναν να πάρουν το μωρό στην αγκαλιά, είχαν γονίδια που δεν πέρασαν πιο πέρα.
«Άρα είναι μια πολύ απλή, απλούστατη εξελικτική προσαρμογή», είπε. «Και την έχετε όλοι. Δεν χρειάζεται να πάτε στο μαγαζί να αγοράσετε το πρόγραμμα που λέγεται Σύστημα Προσκόλλησης. Είναι στα γονίδιά σας. Το έχετε προεγκατεστημένο».
Απόσπασμα από το βιβλίο του Peter Lovenheim “Το φαινόμενο της προσκόλλησης” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα
