“Δεν είμαι αυτό που νομίζω ότι είμαι, ούτε αυτό που νομίζεις ότι είμαι. Είμαι αυτό που νομίζω ότι νομίζεις ότι είμαι.”- Charles Horton Cooley
Η ψηφιακή αντανάκλαση του εαυτού
Η αυτοεκτίμηση, βασικός πυλώνας της ψυχικής υγείας και της προσωπικής ανάπτυξης, διαμορφώνεται μέσα από την αλληλεπίδραση με το κοινωνικό περιβάλλον, τις εμπειρίες και τις εσωτερικές αφηγήσεις που υιοθετεί κανείς για τον εαυτό του. Στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή, τα κοινωνικά δίκτυα λειτουργούν ως πλατφόρμες αυτοπαρουσίασης και κοινωνικής επικοινωνίας, δημιουργώντας νέους όρους για τη συγκρότηση της αυτοαντίληψης.
Advertisment
Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Charles Horton Cooley, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, διατύπωσε τη θεωρία του «καθρέφτη του εαυτού» (looking-glass self), σύμφωνα με την οποία η αυτοαντίληψη δεν είναι εγγενής, αλλά αναπτύσσεται μέσω της αλληλεπίδρασης με τους άλλους. Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν επεκτείνει αυτό το φαινόμενο σε πρωτόγνωρο βαθμό, αφού ο σύγχρονος άνθρωπος δέχεται διαρκή ανατροφοδότηση για την εικόνα του μέσα από likes, σχόλια και κοινοποιήσεις. Η ψηφιακή αυτή αντανάκλαση του εαυτού μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την αυτοεκτίμηση, άλλοτε ενισχύοντάς την και άλλοτε καθιστώντας την εξαιρετικά εύθραυστη.
Η δυναμική της σύγκρισης
Η κοινωνική σύγκριση είναι ένας μηχανισμός μέσω του οποίου τα άτομα αξιολογούν τον εαυτό τους, συγκρίνοντάς τον με τους άλλους. Ο κοινωνικός ψυχολόγος Leon Festinger ανέπτυξε τη «Θεωρία της Κοινωνικής Σύγκρισης» (1954), υποστηρίζοντας ότι οι άνθρωποι τείνουν να συγκρίνουν τον εαυτό τους είτε με ανώτερους (upward comparison) είτε με κατώτερους (downward comparison) προκειμένου να κατανοήσουν τη θέση τους στον κοινωνικό ιστό.
Τα κοινωνικά δίκτυα, ωστόσο, τείνουν να ενισχύουν τις ανοδικές συγκρίσεις, καθώς οι περισσότεροι χρήστες δημοσιεύουν επιλεκτικά τις πιο ευχάριστες ή εντυπωσιακές στιγμές της ζωής τους. Σύμφωνα με μελέτη του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ (Chou & Edge, 2012), οι άνθρωποι που περνούν περισσότερο χρόνο στα κοινωνικά δίκτυα έχουν την τάση να πιστεύουν ότι οι άλλοι ζουν πιο ευτυχισμένες και επιτυχημένες ζωές από τη δική τους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αισθήματα ανεπάρκειας και μειωμένης αυτοεκτίμησης, ειδικά σε άτομα με ήδη χαμηλή αυτοεικόνα.
Advertisment
Ο ρόλος της επιβεβαίωσης και της αποδοχής
Ο τρόπος με τον οποίο η αυτοεκτίμηση συνδέεται με την αποδοχή από το κοινωνικό περιβάλλον έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών ερευνών στην ψυχολογία. Ο Mark Leary, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Duke, ανέπτυξε τη θεωρία του «Κοινωνιομετρικού Μοντέλου της Αυτοεκτίμησης» (sociometer theory), υποστηρίζοντας ότι η αυτοεκτίμηση λειτουργεί ως ένας κοινωνικός δείκτης αποδοχής. Τα κοινωνικά δίκτυα παρέχουν έναν άμεσο και μετρήσιμο τρόπο αξιολόγησης αυτής της αποδοχής μέσω των αριθμητικών δεδομένων που σχετίζονται με τη διαδικτυακή αλληλεπίδραση.
Όταν η αυτοεκτίμηση αρχίζει να εξαρτάται υπερβολικά από εξωτερικές μορφές επικύρωσης, γίνεται ασταθής και ευάλωτη σε διακυμάνσεις. Έρευνα του Πανεπιστημίου του Χιούστον (Lup, Trub & Rosenthal, 2015) έδειξε ότι η έντονη ενασχόληση με το Instagram συνδέεται με αυξημένα επίπεδα κοινωνικού άγχους, καθώς οι χρήστες τείνουν να αποδίδουν μεγάλη σημασία στη διαδικτυακή τους εικόνα.
Η επίδραση στη σωματική εικόνα
Η συστηματική έκθεση σε εξιδανικευμένες εικόνες σώματος μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την αυτοεικόνα, ιδιαίτερα στις νεότερες ηλικίες. Μελέτες δείχνουν ότι η χρήση του Instagram και του TikTok συνδέεται με αυξημένα επίπεδα δυσαρέσκειας για το σώμα και μεγαλύτερη πιθανότητα εμφάνισης διατροφικών διαταραχών (Perloff, 2014). Τα φίλτρα και τα εργαλεία επεξεργασίας εικόνας ενισχύουν την απόσταση μεταξύ της πραγματικότητας και της ψηφιακής αναπαράστασης, καθιστώντας δύσκολη την αποδοχή του πραγματικού εαυτού.
Ο αντίκτυπος στην ψυχική υγεία
Η ψυχική υγεία επηρεάζεται άμεσα από την ποιότητα της αλληλεπίδρασης με τα κοινωνικά δίκτυα. Έρευνα του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια (Hunt, Marx, Lipson & Young, 2018) έδειξε ότι η μείωση της χρήσης των κοινωνικών δικτύων σε 30 λεπτά την ημέρα μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της μοναξιάς και των συμπτωμάτων κατάθλιψης. Η υπερβολική ενασχόληση με τα κοινωνικά δίκτυα συχνά οδηγεί σε «fear of missing out» (FΟMO), ένα αίσθημα ότι οι άλλοι βιώνουν πιο συναρπαστικές εμπειρίες, το οποίο σχετίζεται με αυξημένο στρες και μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή.
Η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης στο ψηφιακό περιβάλλον
Η αυτοεκτίμηση μπορεί να ενισχυθεί μέσα από συνειδητές πρακτικές χρήσης των κοινωνικών δικτύων. Η ανάπτυξη κριτικής σκέψης σχετικά με το περιεχόμενο που προβάλλεται, η μείωση της σύγκρισης με εξιδανικευμένες εικόνες και η εστίαση στην αυθεντική αυτοέκφραση είναι στρατηγικές που προστατεύουν την ψυχική ισορροπία. Παράλληλα, η ενίσχυση της αυτογνωσίας και η σύνδεση με ανθρώπους που προσφέρουν ουσιαστική υποστήριξη αποτελούν σταθερές βάσεις για μια υγιή αυτοεκτίμηση. Η χρήση των κοινωνικών δικτύων με τρόπο που προάγει την αυτοέκφραση και όχι την εξάρτηση από εξωτερικές επικυρώσεις μπορεί να διαμορφώσει έναν πιο ισορροπημένο τρόπο ψηφιακής ύπαρξης. Όπως είπε και ο Oscar Wilde ,«Να είσαι ο εαυτός σου· όλοι οι άλλοι ρόλοι είναι ήδη κατειλημμένοι».
