Δεν υπάρχει επίσημη διάγνωση με τον όρο «μητέρα νάρκισσος». Στην κλινική πράξη, όμως, επαναλαμβάνεται το ίδιο μοτίβο: παιδιά που μεγάλωσαν χωρίς να τα δουν ποτέ ως αυτόνομες υπάρξεις. Κάποιες φορές έμειναν στο περιθώριο, σαν φόντο ή σκηνικό· άλλες φορές βρέθηκαν στο κέντρο της προσοχής, αλλά μόνο ως εργαλεία. Το παιδί μπορεί να γίνει το επίκεντρο του ενδιαφέροντος, όχι επειδή αναγνωρίζεται, αλλά επειδή χρησιμοποιείται για να την επιβεβαιώνει, να την υπηρετεί ή για να ζει εκείνη μέσα από αυτό.
Η μητέρα με ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά δεν βλέπει το παιδί ως ξεχωριστό πρόσωπο· το αντιμετωπίζει σαν προέκταση του εαυτού της. Το παιδί υπάρχει για να στηρίζει την εικόνα της: πρέπει να είναι όμορφο, ευγενικό, πετυχημένο. Όταν ανταποκρίνεται, επιβραβεύεται· όταν αποκλίνει, η παρουσία του χάνει αξία.
Advertisment
Μια τέτοια μητέρα μπορεί να φαίνεται υπερβολικά επιτρεπτική όταν αυτό ενισχύει το προφίλ της, αλλά και έντονα παρεμβατική όταν αισθάνεται ότι απειλείται. Μπορεί να ενθαρρύνει το παιδί να ξεχωρίσει, αλλά να το μειώνει όταν η επιτυχία του τη σκιάζει. Μπορεί να το προτρέπει «να είναι ο εαυτός του», αλλά να αποσύρεται σιωπηλά όταν αυτός ο εαυτός δεν την κολακεύει.
Σε αυτό το περιβάλλον, το αυθεντικό συναίσθημα του παιδιού δεν βρίσκει χώρο. Η αυθόρμητη έκφραση αναγνωρίζεται μόνο όταν ταιριάζει με τις προσδοκίες της μητέρας. Έτσι το παιδί μαθαίνει να κρύβει τον πραγματικό του εαυτό και να παρουσιάζει έναν προσαρμοσμένο, ευχάριστο, λειτουργικό εαυτό. Έναν «ψευδή εαυτό», όπως τον περιέγραψε ο Γουίνικοτ, που επιτρέπει τη συνύπαρξη αλλά στερείται εσωτερικής ζωντάνιας.
Στη σημερινή εποχή, η μητέρα νάρκισσος δεν εμφανίζεται πάντα ως η μητέρα που θυσιάζεται. Συχνά είναι η γυναίκα που βλέπει το παιδί σαν περιορισμό, σαν βάρος που της στερεί χώρο για προσωπική ζωή, επιθυμίες ή φιλοδοξίες. Η σχέση παίρνει τη μορφή χρέους: το παιδί «οφείλει» να τη δικαιώσει.
Advertisment
Όποια μορφή κι αν πάρει, το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο: το παιδί δεν αναγνωρίζεται ως αυτόνομο πρόσωπο. Μπορεί να λάβει φροντίδα ή επένδυση στις επιδόσεις του, όμως λείπει το βλέμμα που αναγνωρίζει, η αγάπη χωρίς όρους και ο χώρος για την αληθινή του διαφορετικότητα.
Ένα παιδί που μεγαλώνει έτσι αργότερα αναζητά σχέσεις που θα του δώσουν αυτό που στερήθηκε. Ή χτίζει έναν εαυτό που φαίνεται αυτάρκης και ανεξάρτητος, αλλά μέσα του κουβαλά την αίσθηση του κενού.
Η μητέρα νάρκισσος δεν γεννιέται, διαμορφώνεται. Συχνά είναι η κόρη μιας μητέρας που κι εκείνη δεν την είδε ποτέ ως ξεχωριστή ύπαρξη. Κι έτσι μεγαλώνει με τη σειρά της παιδιά που μαθαίνουν να ικανοποιούν τις ανάγκες των άλλων πριν καν τους ζητηθεί.
Ο πατέρας νάρκισσος και η δυναμική ισχύος
Η μητέρα είναι συνήθως το πρώτο πρόσωπο σχέσης. Είναι εκείνη που εισάγει το παιδί στον κόσμο. Μέσα από τη δική της ανταπόκριση, το παιδί μαθαίνει αν έχει αξία: όταν το κοιτά, του χαμογελά, το παίρνει αγκαλιά, του δείχνει ότι υπάρχει και ότι είναι σημαντικό. Όταν εκείνη είναι συναισθηματικά απούσα, το παιδί νιώθει ότι δεν φαίνεται και ότι δεν μετρά. Η παρουσία του πατέρα ανοίγει στο παιδί έναν διαφορετικό κόσμο: τον κόσμο της δύναμης, της διάκρισης, της κοινωνικής του θέσης.
Ο πατέρας με ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά σχετίζεται με το παιδί μέσα από την αξιολόγηση. Τον ενδιαφέρει πώς το παιδί ενισχύει τη δική του εικόνα και πώς επιβεβαιώνει την ισχύ του. Το παιδί καλείται να τον τιμά και να τον ικανοποιεί, πάντα με τους όρους που εκείνος ορίζει. Όταν το παιδί καταφέρνει κάτι που ο ίδιος δεν πέτυχε, η επιτυχία αυτή λειτουργεί σαν δική του δικαίωση. Όταν το παιδί επιλέγει διαφορετικό δρόμο, ο πατέρας το εκλαμβάνει ως αχαριστία.
Η στάση αυτού του πατέρα εκφράζεται περισσότερο ως εξουσία παρά ως στήριξη. Η υπακοή μετατρέπεται σε προϋπόθεση και η αγάπη του εκφράζεται με όρους ανταμοιβής. Η προσοχή του μοιάζει με βραβείο που δίνεται όταν το παιδί ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του, όχι με μια σταθερή παρουσία που υπάρχει ανεξάρτητα από τις επιδόσεις.
Η ψυχική επίδραση ενός ναρκισσιστικού πατέρα είναι διπλή: από τη μία, το παιδί μαθαίνει να συνδέει την αυτοεκτίμησή του με την αποδοχή και την επιτυχία· από την άλλη, διδάσκεται πως η σχέση με τη λειτουργία της αρρενωπότητας βασίζεται στην ισχύ, την κυριαρχία και τον έλεγχο, χωρίς αμοιβαιότητα.
Έτσι, το παιδί μπορεί να αναπτύξει ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, κυνηγώντας τον θαυμασμό που του έλειψε, ή να παγιδευτεί σε μια αίσθηση ανεπάρκειας, προσπαθώντας διαρκώς να γίνει «αρκετό».
Ο πατέρας με ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά εκφράζει την εξουσία του με διάφορους τρόπους. Μερικές φορές υψώνει τη φωνή του, άλλες φορές η σιωπή του αρκεί. Μια σιωπή που μεταφέρει το πιο σαφές μήνυμα: «Έχεις αξία μόνο όταν ανταποκρίνεσαι σε αυτό που περιμένω από εσένα».
Σε αυτό το πλαίσιο, τα φύλα λειτουργούν ως ψυχικές λειτουργίες και όχι ως βιολογικές κατηγορίες. Η μητέρα και ο πατέρας αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς τρόπους σχέσης, ανεξάρτητα από το βιολογικό φύλο τους. Η πατρική λειτουργία εισάγει το παιδί στον κόσμο των ορίων και της κοινωνικής αναγνώρισης, ενώ η μητρική λειτουργία του προσφέρει ή του στερεί τη συναισθηματική παρουσία. Και οι δύο λειτουργίες μπορούν να συνυπάρχουν σε κάθε άνθρωπο.
Απόσπασμα από το βιβλίο “Το άγγιγμα του Νάρκισσου” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα. Δείτε περισσότερα εδώ.
