Κάπου ανάμεσα στην αγρύπνια και το όνειρο, εκεί που η λογική υποχωρεί και το ασυνείδητο αρχίζει να μιλά, η ψυχή μας σκαλίζει τα κατάλοιπα της ημέρας – μνήμες, σιωπηλές επιθυμίες, απωθημένα συναισθήματα. Καθώς βυθιζόμαστε στον ύπνο, οι εικόνες που κουβαλάμε μέσα μας – η θλίψη, η νοσταλγία, η προσδοκία ή η ενοχή – υφαίνονται σε ένα εσωτερικό τοπίο. Κι εκεί, με τρόπο που δεν ελέγχεται ούτε προβλέπεται, κάνουν την εμφάνισή τους πρόσωπα που έχουν χαθεί.
Για κάποιους, η εμπειρία αυτή μοιάζει ιερή. Σαν ένα μήνυμα από τον άλλο κόσμο, μια δεύτερη ευκαιρία να ειπωθούν όσα δεν πρόλαβαν να ειπωθούν, μια ευκαιρία αποχαιρετισμού των αγαπημένων μας. Ωστόσο, η ψυχολογία μάς προειδοποιεί: δεν υπάρχει μία καθολική εξήγηση, ούτε ένα «κλειδί» για όλα τα όνειρα. Αυτές οι επιστροφές δεν είναι πάντα μυστικιστικές. Είναι τις περισσότερες φορές ψυχολογικές, αλλά όχι επιφανειακά ψυχολογικές. Είναι εκδηλώσεις που προέρχονται από τα βάθη του ψυχισμού. Γιατί ο θάνατος, παρότι οριστικός στο σώμα, στην ψυχή συνεχίζει να επανέρχεται – άλλοτε ως ανάμνηση, άλλοτε ως επιθυμία και άλλοτε ως ανάγκη να κλείσει κάτι που έμεινε ανοιχτό.
Advertisment
Ο Freud και η επιστροφή του απωθημένου
Για τον Sigmund Freud, τα όνειρα δεν είναι τίποτε άλλο παρά επιθυμίες μεταμφιεσμένες. Στο έργο του Η ερμηνεία των ονείρων (1900), υποστηρίζει ότι ο ύπνος επιτρέπει στην απωθημένη επιθυμία να εκφραστεί, έστω και συμβολικά, καθώς η λογοκρισία του συνειδητού υποχωρεί.
Όταν ονειρευόμαστε έναν αποθανόντα, ειδικά κάποιον κοντινό μας άνθρωπο, η παρουσία του στο όνειρο ενδέχεται να εκφράζει:
- μια ενοχική επιθυμία (όπως μια ανομολόγητη σύγκρουση ή θυμό απέναντί του),
- μια ανάγκη συμφιλίωσης (όταν δεν υπήρξε αποχαιρετισμός ή συγχώρεση),
- ή απλούστερα, μια επιθυμία να επιστρέψει κάτι που έχει χαθεί.
Ο Freud ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός στο να τονίσει ότι ακόμη και οι πιο τρομακτικές ή σουρεαλιστικές εικόνες στα όνειρα έχουν λογική. Δεν πρόκειται για «μαντείες» ή «πνευματιστικά μηνύματα». Είναι η φωνή του απωθημένου, που βρίσκει τρόπους να μιλήσει. Και πολλές φορές, ο θάνατος στο όνειρο είναι απλώς το σύμβολο ενός τέλους που δεν έγινε αποδεκτό.
Advertisment
Ο Jung και οι σκιές του εσωτερικού κόσμου
Ο Carl Jung, μαθητής και αργότερα αντίπαλος του Freud, ακολούθησε διαφορετικό δρόμο. Στο jungικό σύστημα, τα όνειρα δεν είναι αποκλειστικά προϊόντα απωθημένων επιθυμιών, αλλά δημιουργήματα του συλλογικού ασυνείδητου – ενός κοινού ψυχικού υποστρώματος που όλοι οι άνθρωποι μοιράζονται.
Σύμφωνα με τον Jung, η εμφάνιση νεκρών προσώπων στα όνειρα μπορεί να σηματοδοτεί:
- την επανεμφάνιση μιας αρχέτυπης μορφής (π.χ. του σοφού γέροντα ή της μητέρας),
- μια προσπάθεια του ονειρευόμενου να ενσωματώσει πτυχές της προσωπικότητάς του που είχαν «πεθάνει» συμβολικά,
- ή μια μετάβαση – το τέλος μιας φάσης και η αρχή μιας άλλης.
Ο Jung μιλούσε για τα όνειρα ως «μηχανισμούς αυτορρύθμισης της ψυχής». Το όνειρο με έναν νεκρό δεν είναι απλώς αναπαράσταση του πένθους, αλλά ενεργός συμβολισμός. Ο νεκρός μπορεί να εμφανίζεται για να μεταφέρει ένα μήνυμα από το εσωτερικό μας βάθος, ως μέρος του εαυτού που ζητά ακρόαση, αποδοχή ή μεταμόρφωση.
Είναι χαρακτηριστικό ότι σε πολλές jungικές αναλύσεις, η εμφάνιση ενός αγαπημένου νεκρού δεν σημαίνει μόνο νοσταλγία ή απώλεια, αλλά κάλεσμα προς μια ψυχική “μύηση” – μια προετοιμασία για εσωτερική αλλαγή.
Σύγχρονες ψυχαναλυτικές και ψυχοδυναμικές προσεγγίσεις
Στη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη, οι ερμηνείες έχουν εξελιχθεί, χωρίς όμως να απομακρύνονται δραστικά από τις θεμελιώδεις θέσεις των Freud και Jung.
Ο Thomas Ogden λόγου χάρη, μιλά για την έννοια του “dreaming the experience” – την ικανότητα του ατόμου να “ονειρεύεται” ακόμα και όταν είναι ξύπνιο, ως τρόπο επεξεργασίας βαθιών ψυχικών καταστάσεων. Από αυτή την οπτική, τα όνειρα με νεκρούς μπορεί να είναι μηχανισμοί αναστοχασμού: ο νους “παρακολουθεί” και ξαναζεί εμπειρίες που δεν μπόρεσε να επεξεργαστεί την ώρα που συνέβησαν.
Η Nancy McWilliams, εκφράζοντας τον χώρο της ψυχοδυναμικής θεωρίας, τονίζει ότι η απώλεια, ιδίως όταν είναι τραυματική ή πρόωρη, ενεργοποιεί μια διαρκή διεργασία εσωτερικού διαλόγου με το πρόσωπο που χάθηκε. Τα όνειρα, σ’ αυτήν την περίπτωση, λειτουργούν ως “συμβολικά δωμάτια” όπου ο ψυχισμός συναντά τον Άλλον, όχι για να τον επαναφέρει, αλλά για να τον αποχαιρετήσει αληθινά.
Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η συμβολή της Julia Kristeva, που μέσα από το πρίσμα της μελαγχολίας μιλά για το πένθος όχι ως απώλεια εξωτερικού αντικειμένου, αλλά ως απώλεια ενός μέρους του εαυτού. Ο νεκρός τότε, στο όνειρο, ίσως δεν είναι παρά εκείνο το κομμάτι του εαυτού μας που χάθηκε μαζί του και ζητά να ξαναγίνει ορατό.
Γιατί μας παρηγορούν αυτά τα όνειρα
Ενώ ο θάνατος απομονώνεται από τη ζωή και το πένθος είναι σιωπηλό, ιδιωτικό και κάτι που γρήγορα “πρέπει” να ξεπεραστεί, τα όνειρα με τους νεκρούς παραμένουν ένας αρχαϊκός τρόπος επικοινωνίας. Στην ουσία τους δεν είναι μυστικιστικά, αλλά ψυχικά. Ένα μέρος του νου επιχειρεί να συνεχίσει μια σχέση που η πραγματικότητα διέκοψε απότομα. Οι μορφές των νεκρών επιστρέφουν για να μας δείξουν ότι η μνήμη, η ενοχή, η αγάπη και η ανάγκη δεν εξαφανίζονται με τον φυσικό θάνατο. Συνεχίζουν να ζουν μέσα μας και τα όνειρα προσφέρουν έναν ασφαλή χώρο για να τους επιτραπεί να υπάρξουν.
Σε τελική ανάλυση, τα όνειρα με τους νεκρούς δεν μιλούν μόνο για εκείνους. Μιλούν για εμάς, για τη σχέση μας με την απώλεια, για το πώς διαχειριζόμαστε την επιβίωση, για το αν αντέχουμε να θυμόμαστε και να συνεχίζουμε. Είναι ψυχικές εκδηλώσεις του πένθους που, αντί να προσφέρουν άμεση «θεραπεία», ανοίγουν χώρο για βίωμα και επεξεργασία – μια δυνατότητα να προχωρήσει κανείς χωρίς να σβήσει ό,τι προηγήθηκε.
Βιβλιογραφικές αναφορές
- Freud, S. (1900). The Interpretation of Dreams.
- Jung, C. G. (1964). Man and His Symbols.
- Ogden, T. H. (2005). This Art of Psychoanalysis: Dreaming Undreamt Dreams and Interrupted Cries.
- McWilliams, N. (2011). Psychoanalytic Diagnosis: Understanding Personality Structure in the Clinical Process.
- Kristeva, J. (1989). Black Sun: Depression and Melancholia.
- Barrett, D. (2017). Dreaming and the Grieving Process, Psychology Today.
- Bader, M. (2025). Dreaming of the Dead: Why It Happens and What It Means, Psychology Today.
