Συνέντευξη του Δημήτρη Δανιά
στη Μάιρα Σαραντοπούλου για την Εναλλακτική Δράση
Χιλιάδες ερωτήματα βομβαρδίζουν το μυαλό μας στην αρχή κάθε σχέσης. Οι ανασφάλειες μας, κάνουν τα πάντα να μοιάζουν δύσκολα και ακατόρθωτα. Ο έρωτας μας δημιουργεί πανικό, με αποτέλεσμα να χάνουμε όλη την ομορφιά της σχέσης. Μήπως όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο δύσκολα; Μήπως κάτι δεν έχουμε εξετάσει σωστά; Όλες τις απαντήσεις θα τις βρείτε στο καινούριο βιβλίο του σύμβουλου σχέσεων και γάμου Δημήτρη Δανιά «Όσο πιο λίγο μ΄ αγαπάς, τόσο πιο πολύ σε θέλω» από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Μην το χάσετε!
Advertisment
Κύριε Δανιά, τα τελευταία χρόνια ακούμε συχνά τον όρο «τοξικές σχέσεις». Θα ήθελα να σας ρωτήσω λοιπόν, τι κάνει μία σχέση που ξεκινάει με τα καλύτερα κίνητρα, να καταλήγει να γίνεται τοξική;
Ο ίδιος μας ο εαυτός. Ο δικός μας, όχι ο άλλος. Η προσωπικότητά μας. Αυτό που περιμένουμε και αυτό που δεν περιμένουμε. Αν εγώ, ας πούμε, αυτό που περιμένω από τον άλλον δεν το βρίσκω, τότε, συγκρούομαι με τον άλλον. Πιστεύω ότι φταίει ο άλλος που δεν μου το δίνει. Έχω ψάξει μέσα μου να δω εάν εγώ πληρώ τους λόγους, τα όρια, τις σχέσεις που θέλω να διαμορφώσω με τον άλλον; Ή δεν έχω τίποτε και περιμένω από τον άλλον να μου δώσει τα πάντα; Έχω αγάπη μέσα μου να δώσω ή δεν έχω τίποτε και περιμένω να με αγαπήσει ο άλλος; Διότι εάν δεν έχω αγάπη μέσα μου δεν πρόκειται να δώσω τίποτε άρα δεν μπορεί να με αγαπήσει κανένας. Το τοξικό λοιπόν είναι ότι περιμένουμε από τον άλλον πολλά και δεν μας ενδιαφέρει τι πάμε να δώσουμε εμείς. Και το αποτέλεσμα αυτής της τοξικής σχέσης που ήδη μπήκε σε διαδικασία, είναι ότι αυτό θα φέρει τη σύγκρουση, την επιθετικότητα, τη μπουνιά, την κλωτσιά και το τέλος της σχέσης. Διότι δεν υπάρχουν σήμερα προσωπικότητες που δέχονται να τις δέρνει ο άλλος και να είναι μέσα. Το τοξικό, λοιπόν, ξεκινάει από αυτό που θέλω εγώ.
Επομένως, το μη τοξικό θα πρέπει να ξεκινά από πριν διαλέξω τον σύντροφό μου, γιατί δεν επιλέγω με το τι θέλω πραγματικά, επιλέγω με βάση αυτό που συζητώ με τους φίλους και τις φίλες μου. Ας πάρουμε για παράδειγμα μία γυναίκα μέσα σε μια σχέση, διότι η γυναίκα έχει και περισσότερες δυνατότητες και ικανότητες να ελίσσεται απ΄ ό,τι ο άντρας. Αν προσέχει κυρίως την εμφάνιση και δεν μπορεί να ζήσει χωρίς τα χρήματα, έχει καταδικάσει ήδη τη σχέση, γιατί στην πραγματικότητα κοιτά αυτά τα δύο ενώ σχετίζεται με έναν άνθρωπο που εργάζεται και παίρνει έναν μισθό, με τον οποίο, όμως, δεν μπορεί να ζήσει. Έτσι, κοντράρει τον άλλον σε ό,τι και να κάνει. Επομένως, κάνω τοξική τη σχέση μου γιατί αυτά που παίρνω από τον άλλον, δεν είναι αυτά που εγώ ήθελα και επεδίωξα στη ζωή μου.
Δεν μου αρέσει να δίνω συμβουλές γιατί ο άλλος το καταλαβαίνει όπως το βιώνει, αλλά, έχει αξία να μπορείς να φτιάχνεις στο μυαλό σου αυτό που η ίδια η ζωή σου φέρνει. Μη φτιάχνεις ψευδαισθήσεις για αυτό που πρόκειται να συμβεί και μη φτιάχνεις ψευδαισθήσεις για ένα μέλλον που δεν υπάρχει. Δηλαδή, πιστεύουμε ότι θα ζήσουμε με τον άνθρωπό μας κάτι το καταπληκτικό και το υπέροχο, που αν δεν το ζήσεις έτσι όπως το έχεις φανταστεί, δεν θα ζήσεις τίποτε από αυτά. Από την πρώτη στιγμή ξέρεις εάν πληρεί ο άνθρωπος σου αυτό που έχεις στο μυαλό σου. Απλά, βολεύεσαι με αυτό που είναι γιατί φοβάσαι τη μοναξιά, δεν μπορείς να μείνεις μόνος σου, φοβάσαι ότι πλέον δεν θα αρέσεις στους άλλους και μένεις σε μια από την αρχή προβληματική σχέση, διότι πιστεύεις ότι δεν έχεις άλλη επιλογή.
Advertisment
Και να δώσουμε μια μικρή πληροφορία και στον κόσμο μας, ότι πάντα υπάρχει μία καλύτερη επιλογή από αυτό που έχεις. Και το λέω αυτό γιατί και την προηγούμενη καλή σχέση που είχες, την είχες χωρίς να ξέρεις ότι θα ‘χεις και καλύτερη. Έτσι, λοιπόν, μπορείς να επιδιώξεις να ψάξεις για έναν σύντροφο που να έχει τα δεδομένα που μπορείς να εκπληρώσεις. Γιατί όπως λέω και στην αρχή του βιβλίου μου, τα πάντα είναι μέσα μας. Μην ψάχνεις τίποτε να βρεις έξω. Ούτε την απόρριψη, ούτε τίποτε. Σε απορρίπτει ο άλλος; Κάποιος λόγος υπάρχει. Ψάξε να τον βρεις. Όχι ενοχοποιώντας τον εαυτό σου, γιατί έτσι μπαίνουμε σε άλλο πεδίο. Δεν σε θέλει ο συγκεκριμένος άνθρωπος γιατί θέλει τις γυναίκες που έχουν…. κινέζικα μάτια ας πούμε. Δεν είναι αυτή η σωστή απόρριψη.
Η σωστή απόρριψη είναι λοιπόν αυτή που μας κάνει να κοιτάξουμε μέσα μας;
Η σωστή αναζήτηση, όχι η σωστή απόρριψη. Οι λόγοι δηλαδή για τους οποίους σε απέρριψε κάποιος είναι μέσα σου. Με τη διαφορά ότι, δεν θα κάθεσαι να βομβαρδίζεις και να τιμωρείς τον εαυτό σου για αυτά που δεν έχεις. Υπάρχουν ορισμένοι άνθρωποι που θα ήθελαν να γεννηθούν πιο ωραίοι απ ό,τι είναι. Αυτή τη στρεβλή σκέψη θα πρέπει να την κάνουμε στην άκρη και να δούμε αυτό που είμαστε. Δεν υπάρχει άνθρωπος που δεν έχει θετικά. Όλοι. Για παράδειγμα το να είσαι ευγενικός. Το γράφω στο βιβλίο. Ποιος το προβάλλει αυτό; Εμένα με γοητεύουν οι άνθρωποι που έχουν ευγένεια. Ξεκινάς να προσεγγίσεις έναν άνθρωπο με ευγένεια; Όχι. Ξεκινάς εάν σου αρέσει το ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό ή το άλλο. Αλλά δεν είναι αυτή η αλήθεια. Την αλήθεια την κρύβουμε μέσα μας.
Έχετε συνεργαστεί μεταξύ των άλλων, με κάποια από τα μεγαλύτερα ψυχιατρεία της Αττικής. Ποιος είναι ο πιο συχνός λόγος που κάποιος «επισκέπτεται» το ψυχιατρείο; Και φυσικά, δεν αναφέρομαι σε όσους έχουν σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα, αλλά σε εκείνους που νοσηλεύονται για λίγο και ύστερα, φεύγουν.
Όταν φτάσει ένας άνθρωπος να παρουσιάσει ένα, κλινικής μορφής πρόβλημα και χρειάζεται κλινική αγωγή, θα πάει στο ψυχιατρείο γιατί, όλοι γύρω του αισθάνονται ότι δεν μπορούν να τον βοηθήσουν. Επομένως, ένας άνθρωπος που προσφεύγει σε μια ψυχιατρική βοήθεια, είναι γιατί ούτε εκείνος ούτε οι γύρω του μπορούν να τον βοηθήσουν. Η κατάστασή του επιδεινώνεται σταδιακά, αφού, οι άνθρωποι που έχουν πολύ έντονο πρόβλημα, συνήθως, δεν έχουν επίγνωση της κατάστασης τους, δεν καταλαβαίνουν δηλαδή ότι είναι άρρωστοι, το περιβάλλον του ταλαιπωρείται κι αυτό, μαζί του και όταν, πλέον, η κατάσταση γίνει πολύ άσχημη και αρνητική, τότε, μπαίνουν στη διαδικασία να ζητήσουν βοήθεια.
Η εποχή μας και οι ρυθμοί είναι σε θέση να κλιμακώσουν τέτοιες περιπτώσεις;
Συνήθως, λένε ότι, ο άνθρωπος που πιέζεται, παρουσιάζει ψυχικά προβλήματα. Είναι έτσι, με μια διαφορά: όταν υπάρχει γενική πίεση, νομίζουμε ότι πιέζονται όλα, περισσότερο. Δυστυχώς, πολλές φορές, το DNA καταγράφει κάποια δεδομένα και μπορεί κάτι να εξελιχθεί και να γίνει πρόβλημα. Σε λίγα χρόνια θα μπορούμε να το προβλέπουμε αυτό, μέσω της καταγραφής της ταυτότητας του DNA.
Πρόσφατα, εκδώσατε το βιβλίο «Όσο πιο λίγο μ΄ αγαπάς, τόσο πιο πολύ σε θέλω». Τι θέλετε να πείτε με αυτόν τον οξύμωρο τίτλο;
θέλω να πω αυτό που συμβαίνει στην καθημερινότητά μας. Όταν σε έναν άνθρωπο του δίνεις πάρα πολλά και είσαι εκεί και είσαι για τα πάντα, ξαφνικά, αυτός αρχίζει να φεύγει. Όταν τρέχεις πίσω από κάποιον, αυτός φεύγει και όταν φεύγεις εσύ, τρέχει ο άλλος πίσω σου. Είναι οξύμωρο, αλλά είναι νόμος και κομμάτι της ζωής μας. Είναι αυτοί οι κανόνες που δεν μπορούμε να τους καταγράψουμε και να τους δεχτούμε εύκολα, επιβεβαιώνονται, όμως, μέσα από την καθημερινότητά μας. Όταν τρέχεις πίσω από κάποιον, θα φύγει. Αν λες σε κάποιον χίλιες φορές τη μέρα σ αγαπώ, αυτός μπορεί να λέει μία ή καμία και να το εννοεί. Αυτή είναι η πραγματικότητα της ζωής μας. Είναι το όσο πιο λίγο μ αγαπάς τόσο πιο πολύ σε θέλω.
Όλοι γνωρίζουμε ότι δεν πρέπει να προσπαθούμε να αλλάξουμε τους άλλους και ταυτόχρονα όλοι προσπαθούμε να το κάνουμε. Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να επικοινωνήσουμε στον σύντροφό μας μια προβληματική συμπεριφορά με τέτοιον τρόπο ώστε, να μην καταλήξει η συζήτηση σε καυγά;
Μέσα στο βιβλίο αναφέρω ότι ορίζουμε μία ώρα την εβδομάδα που συζητούμε και λύνουμε τα προβλήματά μας. Ή και περισσότερο εάν χρειαστεί. Γιατί, τη στιγμή που μπαίνει σε μια διαδικασία ένα πρόβλημα, πρέπει να λυθεί. Είναι η ώρα των αποφάσεων. Διότι, εάν είσαι φορτωμένος από τη δουλειά, από κάτι που έγινε στο δρόμο, θα βγάλεις τον θυμό και τον εκνευρισμό σου.
Ναι αλλά υπάρχει και το εξής αλλά! Εάν εγώ το κρατάω το πρόβλημα και το δουλεύω στο μυαλό μου και φορτώνομαι και εκείνη την ώρα ξεσπάσω;
Θα πρέπει να βρίσκουμε τρόπο να τα λύνουμε. Μπορούμε να βρούμε μηχανισμούς αποφόρτισης με τον άλλον, μπαίνοντας σε μία διαδικασία, να δούμε τι είναι αυτό που φορτίζει πρώτα εμάς. Πρέπει πάντα να έχουμε στο μυαλό μας ότι μπορούμε να ελέγξουμε τον θυμό μας πριν εκδηλωθεί. Όχι όταν εκδηλώνεται. Επομένως, εάν αισθανθούμε ότι αν πούμε μία κουβέντα παραπάνω θα τσακωθούμε, πρέπει να αλλάξουμε χώρο. Είναι το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνεις, για να αποφύγεις τη σύγκρουση. Όλα αυτά όμως, πριν εκδηλωθεί η επιθετικότητα. Επομένως, βάζεις το μυαλό σου σε μια διαδικασία, να ελέγξεις αυτά που γίνονται. Και δες, τι είναι αυτό που κάνει απέναντι σου ο άλλος. Όταν βλέπεις ότι ένα θέμα προκαλεί πολύ, μην επιμένεις σε αυτό το θέμα. Διότι μετά, γίνονται εμμονές αυτά. Και αυτό γιατί προβάλλεται παντού το αρνητικό και όχι το θετικό. Στην τηλεόραση, στις ειδήσεις, παντού αρνητικό. Έχει περισσότερο ενδιαφέρον, το αρνητικό από το θετικό.
Μήπως έχουμε εκπαιδευτεί σε αυτό; Στο να επιλέγουμε δηλαδή το κακό από το καλό;
Τα πάντα στη ζωή έχουν δύο πλευρές. Και μέσα μας. Το θέμα είναι σε τι έχουμε εκπαιδεύσει εμείς τον εαυτό μας. Πάρα πολλοί ειδικοί πιστεύουν σοβαρά ότι προέρχονται όλα από την παιδική μας ηλικία. Εγώ δεν το πιστεύω αυτό. Δεν φταίει ο πατέρας ή η μάνα μου εάν μου έριξε μια σφαλιάρα στα πέντε και εγώ αρνούμαι να δεχτώ έναν άντρα που μου θυμίζει τον πατέρα μου. Είναι και το τι προσωπικότητα είσαι. Εάν είμαι ένα αδύναμο άτομο θα δεχτώ πιο εύκολα την επιρροή των άλλων. Άρα, είμαι ένα μείγμα των καταστάσεων που έζησα και του τι προσωπικότητα είμαι.
Ο Jim Rohn έχει πει ότι το καλύτερο δώρο που μπορείς να κάνεις σε κάποιον είναι η προσωπική σου εξέλιξη. Πώς βλέπετε μια σχέση; Σαν δύο ανθρώπους μέσα στην ίδια βάρκα ή σαν δυο βάρκες που συμπλέουν; Και γιατί;
Έχουμε να κάνουμε πάντα με τον άνθρωπο. Θα πρέπει να επιλέξει πάντα πριν μπει στη βάρκα και ποιον σύντροφο θα έχει δίπλα. Εάν θα είναι μία ή δύο βάρκες έχει να κάνει με τη σχέση που διαμορφώνεις εσύ. Εγώ διαμορφώνω τη μία ή τις δύο βάρκες. Δεν είναι κακό οι δύο βάρκες. Για παράδειγμα, ένα ζευγάρι αποφασίζει να κάνει διακοπές χωριστά. Και το έχουν συμφωνήσει και περνούν καταπληκτικά. Δύο βάρκες διαφορετικές αλλά μαζί. Το έχουν επιλέξει. Εάν κάποιος το ακούσει αυτό, το επιλέξει αλλά δεν το αντέχει, δεν πρέπει να κάνει ξεχωριστές διακοπές. Είναι συναίσθημα. Τα συναισθήματα δεν είναι μοντέρνα ή κλασσικά. Τα συναισθήματα είναι λειτουργικότητα, φόρτιση. Δεν υπάρχουν μοντέρνα συναισθήματα.
Μου αρέσει πολύ το βιβλίο σας διότι απαντάτε κυριολεκτικά σε κάθε πιθανή ερώτηση που μπορεί να έχει κάποιος αναφορικά με τις σχέσεις. Υπάρχει ένα σημείο όμως που θα ήθελα μία επεξήγηση. Λέτε ότι σε μία σχέση με ένταση, πάθος και απόλυτο έρωτα, αποκλείεται να λυτρωθούμε εάν στο τέλος δεν πονέσουμε. Μπορείτε να μας εξηγήσετε γιατί;
Θεωρώ ότι εάν ο άνθρωπος δεν μπει σε απόλυτη φόρτιση στον έρωτα, θα καταστραφεί. Ξέρετε τι μπορεί να καταστρέψει έναν απόλυτο έρωτα; Ο γάμος και ας ακούγεται αρνητικό. Δεν σημαίνει ότι ένας έρωτας δεν θα καταλήξει στον γάμο. Αλλά συνήθως γίνεται επίπεδος, αυτό το εκπληκτικό σημείο αναφοράς εάν θες να παραμείνει στη ζωή, πρέπει να τελειώσει. Σαν φυσικός νόμος. Σκεφτείτε τους μεγάλους έρωτες στο μύθο και στην πραγματικότητα. Εάν παντρεύονταν ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα δεν θα υπήρχε τίποτε. Τι θα ήταν ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα εάν δεν τους χώριζε ο θάνατος; Αν μέσα από αυτό το συγκλονιστικό που έζησες τελειώσει και δεν πονέσεις, πώς θα καταλάβεις ότι έζησες έναν μεγάλο έρωτα;
Δεν είναι πρόβλημα ο πόνος. Αν θέλεις να λυτρωθείς από κάτι θα λυτρωθείς μόνο εάν πονέσεις, έτσι θα εξιλεωθείς. Η αρχαία τραγωδία εξιλεώνει μέσα από το τραγικό, την απόλυτη απόγνωση. Κάτι ήξεραν αυτοί οι άνθρωποι για το πώς λειτουργούν τα συναισθήματα. Εάν τελειώσει κάτι με πόνο θα καταλάβει ότι έζησε έναν μεγάλο έρωτα. Αλλιώς δεν έζησε τίποτε. Και αυτοί που λένε χωρίζοντας ότι πέρασαν μια μελαγχολία, ας ρωτήσουν αυτούς που βρίσκονται σε πραγματική μελαγχολία. Θεωρούμε ότι ορίζουμε εμείς το πρόβλημα ενώ δεν ορίζεται από εμάς, αλλά, από τις ίδιες τις καταστάσεις.
Ποιες είναι οι τρεις πιο βασικές προϋποθέσεις για μια αρμονική συμβίωση;
Η πρώτη προϋπόθεση είναι η επιλογή συντρόφου. Να γίνεται όχι με βάση το να είναι ίδιος με εμάς αλλά με το να διαφέρει. Ένας που ταυτίζεται με εμάς είναι πολύ δύσκολο να είναι για πάντα σύντροφός μας. Θα πρέπει δηλαδή ο σύντροφος μας να μην έχει τις ίδιες αντιλήψεις, τις ίδιες τοποθετήσεις με εμάς. Να διαφέρει. Όχι να είναι αντίθετος. Εάν διαφέρει, προσεγγίζεται περισσότερο. Εδώ δεν αντέχουμε τον ίδιο μας τον εαυτό, πώς θα ζήσουμε με έναν ίδιο άνθρωπο μια ολόκληρη ζωή! Μικρές διαφοροποιήσεις, για να έχει ενδιαφέρον ο σύντροφός μας.
Το δεύτερο είναι να υπάρχει συναισθηματική φόρτιση. Αυτό δεν σημαίνει ότι είμαστε αγκαλιά κάθε μέρα και χορεύουμε. Σημαίνει ότι εγώ αισθάνομαι τη στιγμή που μιλά ο άλλος ότι είναι ο σύντροφός μου. Το αισθάνομαι εκείνη τη στιγμή που μου απευθύνεται. Ζω βιωματικά με τον άλλον. Κάτι συμβαίνει μέσα μου. Δεν είναι άγνωστο αυτό το συναίσθημα, το έχουμε μέσα μας. Και μπορούμε να το ζήσουμε με αρκετούς συντρόφους. Όταν τελειώνει κάτι μπορούμε να το ζήσουμε και με άλλον. Διότι, μπορεί τώρα να θέλουμε έναν άνθρωπο και μετά από ένα χρονικό διάστημα, να μην τον θέλουμε άλλο. Αυτό το ότι πρέπει να ζήσω αιώνια με τον άλλον είναι απίστευτο στη σημερινή εποχή. Ζω με τον άλλον όσο ζω αυτό που ζω. Όταν τελειώσει, είναι λάθος να ζω το παρελθόν. Η ζωή είναι παρόν και μέλλον. Το παρελθόν είναι να έχουμε αναμνήσεις.
Το τρίτο και πιο βασικό είναι όταν έχουμε κάποιο πρόβλημα στη σχέση, θα πρέπει πρώτα να αλλάξουμε εμείς. Θα δούμε πρώτα τι συμβαίνει σε εμάς και μετά στον άλλον. Αν θέλουμε να διορθώσουμε ή να αλλάξουμε κάτι στη σχέση, πρώτα πρέπει να αλλάξουμε εμείς. Και επίσης, όταν έχω τον άλλον απέναντι δεν του λέω μόνο το πρόβλημα αλλά και το πρόβλημα που έχω εγώ. Και την ώρα των αποφάσεων ορίζουμε πρώτα το τι δεν έκανα εγώ, όχι ο άλλος. Όχι στον άλλον τα βάρη. Ο καθένας θα απολογείται για τον εαυτό του.
Να παντρεύεται κανείς ελαφρά τη καρδία; Ή θα πρέπει να αισθάνεται πρώτα σίγουρος για κάποια πράγματα;
Είναι η πιο δύσκολη ερώτηση και αυτό γιατί τα συναισθήματα δεν είναι αιώνια. Αγαπήσαμε σήμερα και αύριο απορρίψαμε ή απορριφθήκαμε. Είναι εκπληκτικό! Το συναίσθημα δεν ορίζεται, δεν είναι πάγιο. Δεν υπάρχουν πάγια συναισθήματα. Αυτό που συμβαίνει σήμερα, αύριο το αμφισβητώ. Οι διαθέσεις αλλάζουν, όπως και οι επιλογές μου. Είναι θέμα διαδικασίας. Πάντα βέβαια υπάρχει λόγος. Δεν υπάρχει τίποτε που να γίνεται χωρίς λόγο.
Ποιες ερωτήσεις πρέπει να υποβάλλει κανείς στον εαυτό του πριν πάρει τη μεγάλη απόφαση;
Η πρώτη ερώτηση που πρέπει να κάνουμε είναι, τι θέλουμε μέσα από μια σχέση και ποιες συνθήκες; Διαμορφώνω μια αξία για τον άνθρωπο μου και τι θα υπηρετήσω; Να προσφέρω στον άλλον ή να ικανοποιηθώ εγώ; Να ορίσω εγώ τι θέλω μέσα στη σχέση. Εάν ορίσω ότι αυτό που θέλω αντιπροσωπεύει και τον άλλον, τότε ναι, να πάμε σε γάμο. Ένα μεγάλο λάθος που γίνεται είναι ότι πιστεύουμε πως όλα λύνονται μόλις έρχονται τα παιδιά. Τεράστιο λάθος. Όχι μόνο δεν λύνονται αλλά, μεγαλώνουν. Απλά, τα βάζουμε κάτω από το χαλί. Να τα κρύψω όλα. Και ξαφνικά, γίνεται η έκρηξη και την πληρώνουν όλοι. Όχι. Όταν συμβαίνει κάτι πρέπει αμέσως να το βγάζω από μέσα μου, να το συζητώ με τον σύντροφό μου. Και να προσπαθώ να δω, πού ευθύνομαι πρώτα εγώ. Μην ψάχνουμε την ευθύνη στον άλλον. Αν θες να αλλάξεις όλο τον πλανήτη και δεν μπορείς, πρώτος υπεύθυνος είσαι εσύ, όπως περίπου έλεγε και ο Καζαντζάκης.
